- Spot Piyasalar: Ödeme ve uygun teslim yükümlülüğünün aynı anda veya çok kısa bir süre zarfında yapıldığı piyasalardır.
- Türev Piyasalar: Anlaşmanın bugünden yapıldığı ve yükümlülüklerin gelecekteki bir tarihte yerine getirilmesini öngören piyasalardır.
- Türev Ürün: Riski transfer etmek amacıyla kullanılan ve değeri bir başka finansal varlığın değerine dayalı olan finansan varlıklar.

Türev Ürünlerin Gelişimi: Türev ürün işlemleri ve bu işlemlerin gerçekleştirildiği piyasalar uzun bir geçmişe sahiptir. Eski Yunan'da filozof Thales'in bahardaki zeytin hasılatı için yağhaneler üzerine kışın yaptığı ve günümüzdeki alım opsiyonlarına benzeyen pazarlıklar kayıtlardaki ilk vadeli sözleşmelerdir. Kişisel işlemler olarak kalan türev işlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Japonya'nın liman kenti olan Osaka'da kurulan Dojima Pirin Piyasasıdır. 1848'de ilk organize türev araç piyasası olan CBOT (Chicago board of trade) tahıl borsası kurulmuştur.Daha sonra değişik ürünlerle birlikte CME (Chicago mercantile exchange) kurulmuştur.

NOT: Türev ürünlerin kullanımı eskilere dayanır ve esas gelişimi 1973'te Bretton Woods sisteminin çökmesiyle başlar.

Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları: Genellikle spekülasyon, arbitraj ve riskten korunma olarak üç amaçla kullanılır,

- Spekülasyon; Piyasanın değerlendirilmesi ile oluşan beklentiler doğrultusunda risk üstlenilerek gelir elde etmek amacıyla yapılan işlemlerdir. Yatırımcılar sözleşmeleri piyasada ortaya çıkması muhtemel fiyat değişimlerinin yönünü doğru olarak tahmin edip kar elde etmek amacıyla alıp satmaktadırlar.
- Arbitraj; Faiz oranı, döviz kuru veya emtia fiyatlarındaki farklardan yararlanmak amacıyla risk üstlenmeksizin farklı sözleşmelerin eşanlı olarak yapılmasıdır. Yatırımcılar herhangi bir risk üstlenmeksizin fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden yararlanarak her şartta belli bir karı garanti etmeyi amaçlamaktadırlar.
- Korunma (Hedging); Nakit piyasada bulunulan bir pozisyondan oluşan risklerden türev piyasalarda pozisyon alarak korunmak. Mevcut yada gelecekte olabilecek risklerin azaltılması amacıyla türev ürünlerin kullanılmasıdır. Bu tür yatırımcılar genellikle gelecekte fiziki olarak almak veya satmak istedikleri ürünün fiyat riskinden korunmak amacıyla işlem yapan yatırımcılardır.

Forward Sözleşmeler: Gelecekteki bir tarihte alım satımı gerçekleşecek olan, herhangi bir malın vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlendiği sözleşmelerdir.
Tezgahüstü Piyasa: Bir borsanın ve ona bğlı takas kurumunun aracılığı olmaksızın, alıcı ve satıcıların kendi aralarında işlem yapmalarına imkan sağlayan esnek ve gayriresmi nitelikteki piyasadır.
Uzun pozisyon: Sözleşmeye konu olan varlığı belirlenen tarihte ve belirlenen fiyattan satın alma yükümlülüğü.
Kısa pozisyon: Sözleşmeye konu olan varlığı belirlenen tarihte ve belirlenen fiyattan satma yükümlülüğü.

Forward Sözleşmelerin Özellikleri:
- Sözleşmede önceden belirlenen ileri tarihte alım satım yapılacak varlığın miktarı, teslim yeri ve fiyatı belirlenir,
- Sözleşmede belirtilen şartlarla ilgili varlığın satıcı tarafından satılması alıcı tarafından alınması zorunluluğu vardır,
- Sözleşmenin gerçekleşme tarihine kadar tarafların birbirine ödeme yapması söz konusu değildir,
- Merkezi bir pazar yeri olmayan bankalarla müşterileri arasında gerçekleşen işlemlerdir,
- Standart sözleşmeler değildir, sözleşme tarafları mal ile ilgili tüm ayrıntıları serbestçe belirler,
- Taraflar birbirlerini çok iyi tanıyan ve birbirlerine güvenen kişierdir.

Forward Sözleşmelerin Çeşitleri: Bu sözleşmeler genellikle döviz ve faiz üzerine yapılmaktadır. Bu nedenle faiz ve döviz forward işlemler olarak iki grupta incelemek mümkündür.

- Forward faiz sözleşmeleri; gelecekte bir borçlanma yada faiz oranını önceden sabitleştirmeyi olanaklı kılan finansal araçtır. Bu sözleşme ile taraflar, belli tutardaki ana paraya ileri bir tarihte, belli bir süre uygulanacak faiz oranı üzerinde anlaşırlar. Bu orana forward faiz oranı denilmektedir.
- Forward döviz sözleşmeleri; dövizin ulusal para karşılığında, gelecekte belirli bir tarihte teslim edilmek şartıyla, alımı veya satımı için bugünden yapılan sözleşmelerdir. Vadeli kur ile cari kur arasındaki farkı iki olay belirlemektedir:
* Vadeli sözleşme dönemi içersindeki piyasada iki para birimi arasında beklenen faiz farkı,
* Fiili alım satımı veya değişimin gerçekleştirileceği vadede cari kurların ne olacağına ilişkin bekleyişlerdir.

Forward sözleşmelerin avantaj ve dezavantajları: Organize borsalarda yapılmaması dolayısıyla fiyat, miktar ve vade gibi unsurların standart olmayıp, tarafların karşılıklı anlaşmasıyla bu unsurların belirlenmesinden dolayı, alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına göre vade, büyüklük gibi unsurları serbestçe belirleyebilme imkanı sağlamaktadır. Bu durum aynı zamanda malın veya hizmetin standart olmaması tarafların bütün dikkatini fiyat üzerine verememeleri gibi dezavantajda sağlar.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Futures Sözleşmeler: Belli nitelikteki ve miktardaki bir varlığın gelecekte belirlenmiş bir tarihte ve belirlenmiş bir fiyattan aım yada satımını düzenleyen anlaşmalar olarak tanımlanabilir. Futures sözleşmeleri şu varlıklar üzerinde yapılabilir; Tarım ürünleri, Metaller, Değerli metaller, Finansal araçlar, Enerji ürünleri, diğerleri (gübre, sigorta, deniz ürünleri, ipek, kereste)

Futures sözleşmelerin özellikleri:
- Organize borsalarda alınıp satılırlar.
- Sözleşmeye konu olan varlığın özellikleri, miktarı, vadesi standartlaşmıştır.
- Amaç sözleşmeye konu olan ürünün gelecekteki fiyatının alınıp satılmasıdır.
- Sözleşmenin fiyatı, anlaşmanın yapıldığı tarihte belirlenir.
- Sözleşmeler hamiline yazılıdır. Bu nedenle devredilebilir özellikleri vardır.
- Sözleşmeye konu olan mallar alan e satan tarafları yükümlülük altına sokar.

Future sözleşmelerin avantaj ve dezavantajları: Ekonomiye yaptığı en önemli katkı risk minimizasyonu konusundadır. Taraflar future işlem yapmakla, piyasalarda söz konusu olan fiyat dalgalanmalarından doğabilecek zarar risklerini bertaraf etmektedirleri. Future piyasalar, piyasada yer alan taraflar için gelecek üzerindeki belirsizlikleri azalttığından dolayı gerek üretici gerekse mali kesime gelecek üzerine pşanlar yapma olanığı tanımakta ve bu piyasaların olmaması halinde katlanılan stoklama sigortalama ve finansman maliyetlerini en aza indirmektedir.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Futures sözleşmeler ile forward sözleşmeler arasındaki farklılıklar;
- Future sözleşmeler belirli merkezlerde kurulmuş organize borsalarda yapılırken forward sözleşmelerde böyle bir organizasyona ihtiyaç yoktur. Sözleşme taraflar arasında yapılır.
- Future sözleşmelerde işlem konusu varlığın miktar ve teslim tarihi standart hale getirilmiştir. Sözleşmeler geneldir. Forward sözleşmelerde ise miktar ve tarih tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenir.
- Borsaların tespit ettiği kıymetler dışında futures yapılamazken forward sözleşmeler her türlü varlk üzerine yapılabilir.
- Forward sözleşmelerde diğer piyasa katılımcıları yapılan sözleşmeden habersizken futures sözleşmeleri borsada şeffaf bir şekilde işlem görür.
- Forward işlemlerde amaç ürünün fiziki olarak tedari k edilmesi iken futures işlemlerde sözleşmelerin alınıp satılarak ürünün gelecekteki fiyatının belirlenmesidir.
- Forward işlemler iki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak gerçekleştirilir. Ftures işlemler piyasasında alıcı ve satıcılar birbirlerini tanımak zorunda değildir.
- Futures sözleşmeler tarafların karını yada ararını günlük olarak gerçekleştirmelerine imkan verirken forward sözleşmeler ancak vade tarihinde yerine getirlir.
- Bir forward işlemi gerçekleştirmek için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Futures sözleşme yapabilmek için taraflar marjin adı verilen işlem konusu varlığın değerinin belli bir yüzdesini başlangıçta teminat olarak yatırmak zorundadır.
- Forward sözleşmelerin devredilmesi söz konusu olmadığı için ikinci el piyasası yoktur. Futures sözleşmeler ise vade sonuna kadar tekrar alınıp satılabilir, dolayısıyla ikincil piyasası mevcuttur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Opsiyon sözleşmeleri: Belli bir vadeye kadar opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir varlığı belli bir fiyattan alma yada satma hakkını belirli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye veren ancak zorunlu tutmayan durumdaki sözleşmelerdir.

NOT: Çok eski tarihlerden itibaren kullanılmasına rağmen 1973 yılında kurulan Chicago board Options Exchange'in faaliyete geçmesi bir dönüm noktası olmuştur.

Opsiyonlarla ilgili temel kavramlar;
- Opsiyon alıcısı: Opsiyon kulanma hakkına sahip olan.
- Opsiyon satıcısı: Opsiyonun gerekliliklerini yerine getirmek yükümlülüğünde olan.
- Satın alma ve Satma opsiyonu: Satın alma opsiyonu alan yatırımcı belirli bir vadeye kadar veya vadede opsiyona dayanak oluşturan belirli miktardaki varlıgı opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belirli bir fiyattan satın alma hakkına sahip olur. Satma opsiyonu alan yatırımcı belli bir vadeye kadar veya vadede opsiyona dayanak oluşturan belli miktardaki varlığı opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan satma hakkına sahiptir.

Avrupa tipi opsiyon ve Amerikan tipi opsiyon: Bu opsiyon tipleri arasındaki tek fark sözleşmede belirlenen hakkın kullanım süresine ilişkin içerdiği sınırlamaya göre belirlenir
- Avrupa tipi: Vadesinden önce kullanılması mümkün olmayan opsiyon tipi.
- Amerikan tipi: Vadesinde veya vadesinden önce herhangi bir zamanda alıcısı tarafından kullanılan opsiyon tipidir.

Kullanım Fiyatı Ve Opsiyon Fiyatı: Alıcının talebi halinde opsiyon satıcısının opsiyona konu olan dayanak varlığı almak veya satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata kullanım fiyatı denir.
Opsiyon primini temel olarak şu değişkenler belirlemektedir;
- sözleşmeye konu olan varlığın piyasa fiyatı
- Kullanım fiyatı
- Vadeye kalan gün sayısı
- Sözleşmeye konu varlığın fiyatının değişkenliği (volatility)
- Risksiz faiz oranı
- Kar payları (sadece hisse senetleri ve hisse senedi endeksleri için geçerlidir)

İşlem tarihi ve vade tarihi: Opsiyon sözleşmesinde önceden üzerinde anlaşılan ve opsiyonun işleme konacağı tarihtir.

Karda, Başabaşta ve Zararda opsiyonlar: Satın alma opsiyonunda opsiyonun bağlı olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatının üzerinde olursa bu opsiyon karda opsiyon olarak adlandırılır (in the money). Satın alma opsiyonunda opsiyonun bağlı olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatına eşit olduğu durumda opsiyon başabaş (at the monet) olarak nitelendirilir. Satın alma opsiyonunda opsiyonun bağl olduğu varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatının altında ise opsiyon zararda (out of the money) olarak nitelendirilir.

Swap Sözleşmeleri: Tarafların belirli bir süre boyunca belirli miktarlarda ödeme yükümlülüklerini birbirleriyle takas etmeleri işlemidir.
Swap işleminin yapılmasına şu farklılıklar neden olabilmektedir;
- Belirli dövizlere erişebilme yeteneği veya erişme güçlükleri,
- Değişken faizli fon sağlayabilme yeteneğine karşın sabit faizli fon sağlamada karşılaşılan sorunlar
- Belirli bir döviz üzerinden elde edilebilen ihracat ve diğer kredilerin varlığı ve farklı bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu
- Bazı piyasalarda erişilen vadelerin kısalığı
- Belirli bir piyasada birincil borçlanma için gerekli likiditenin bulunmaması
- Tarafların farklı finans piyasalarında farklı kredi değerliliklerine sahip olmaları
- Farklı finansal piyasalarda kurumsal ve yapısal farklılıkların bulunması

Faiz Oranı Swap Sözleşmeleri: Tarafların belirli bir süre zarfında faiz ödemelerini veya faiz gelirlerini birbirleriyle değiştirdikleri vadeli bir işlem çeşididir.
Faiz Swap sözleşmelerinin kullanım nedenleri; Faiz riskinin yönetimi, alternatif finansman olanağı, faiz ödeme ve gelirleri ile borç stokunun yeniden yapılandırma olanağı.

Para Swap Sözleşmeleri: İki taraf arasında düzenlenen farklı para birimleri cinsinden ifade edilen faiz yükümlülüklerinin veya gelirlerinin değiştirilmesini konu alan yasal sözleşmelerdir
Para Swap sözleşmelerinde üç temel aşama bulunmaktadır;
- Farklı paralara ihtiyaç duayn iki borçlu anapara tutarlarını değiştirirler,
- Swap sözleşmesi süresince faiz ödemeleri değiştirilir
- Sözleşme sonunda anaparalar iade edilir.
Para swap sözleşmelerinin kullanım nedenleri: Kur riski yönetimi, düşük fon maliyeti ve piyasalara erişim ve farklı para biriminde nakit akışı
Swap sözleşmelerin avantaj ve dezavantajları: En önemli avantajı işlemi yapan tarafların borçlanma maliyetini azaltması ve sermaye maliyetini düşürmesidir. Değişken oranlı faizi sabit oranlı faize çevirerek riski azaltmasıda avantajdır. Swap işlemlerinde ayrıca iki temel risk söz konusudur. Biri piyasa riskidir, faiz oranlarının yada döviz kurlarının değişmesi sonucunda swap işlemi finansal aracı için negatif hale gelebilir diğer risk ise kredi riskidir. Bu risk swap işlemine giren tarafların ödeme güçlüğüne düşmeleri durumunda ortaya çıkmaktadır.