Bir tiyatro oyuncusu için işin en zor, en zevksiz ama son derece zorunlu ve sorumluluk taşıyan yanı, ezberdir. Ezber konusunda her oyuncunun kendine göre bir yöntemi vardır. Kimi kuru kuruya ezberler; kimi elinde metin, mizansenle ezberler; kimi yüksek sesle çalışarak, bazıları da sessizce okuyarak ezberler. Ben yazarak daha kolay ezberlerim.

Rolü iki kere, üç kere, bazen dört kere dikkatlice yazarım. Böylece kelimelere, oyun yazarının cümle yapısına, en önemlisi, kelimelerin ve cümlelerin altındaki anlamlara alışırım. Zaten önemli olan, o anlamların ezberlenmesidir. Yani, dramatik doku içinde neyi, niçin, neden ve kime söylediğim... Anlamları iyice tanıdıktan sonra kelimeleri ve yazarın cümle yapılarını aklında tutmak gerekir ki, o da provalar boyunca ve evde kendi kendine yaptığın çok sıkı çalışmalarla yavaş yavaş belleğe geçer. Anlamsız, kuru kuruya, tepeden dolma ezber, iyice zordur.

Cebir dersindeki formülleri bilmeden kuru kuruya ezberleyerek yazmak gibidir. Gerçi bazı uzun ve çetrefilli ya da manzum, çok farklı yapıda veya kakofonik cümleler vardır ki, onları hemen her gün yüksek sesle ve papağan gibi defalarca tekrarlayarak çalışmak gerekir. Yani, dilini, dudaklarını, ağzının içinde konuşmana yardımcı olan bütün organlarını o kelimelere iyice alıştırmak gerekir. Bir tarihte, Jean Canolle’den Asude Zeybekoğlu’nun çevirdiği Kralın Kısrağı adlı oyununda, bir Alman prensesini oynuyordum. Oyunun bir yerinde prenses, Orta Çağ Avrupası’nda kullanılan bütün armaların isimlerini ve özelliklerini, renklerini ve ayrıntılarını sıralayarak okuyordu. Yaklaşık üç sayfa süren büyük tiradda onlarca arma ezberlediğimi hatırlıyorum. İşte küçük bir misal:

“... Yarı belinden aşağısı gemi şeklinde biten leoparla, aslan kuyruğu şeklinde biten leopardan tutun da ağzı açık, dili çıkmış, kuyruğu vücuduna paralel kalkmış, ucu dışa çevrileceğine içine çevrilmiş tek arslanla, yüz yüze gelmiş, sırt sırta gelmiş çift arslana, babasının tek mirasçısı olmak için anasını zina suçuyla damgalayıp öz kardeşini piç ilan eden Fransız şövalyesi Jean Daves’nin armasındaki kuyruksuz arslana kadar, bir bakışta hepsini ayırt ederim...”

En sağlıklı ezber çalışması, sabahın erken saatlerinde ev halkı uyurken, ortalık sessiz ve trafik başlamamışken, tabii iyi bir uykudan sonra, kafan dinlenmişken yapılır. Saat 6 ile 8 arası çok iyidir. Ama bu ezber çalışmasını pekiştirmek için tiyatroda günü gününe yapılan toplu provalar şarttır. Yani ezberlediğin kelimeleri, cümleleri provalar boyunca, oyun içinde defalarca mizanseniyle birlikte yerine oturtman şarttır. Provalar genellikle bir veya bir buçuk ay sürer.

Bunun en fazla ilk 15 günü, hadi diyelim ilk 20 günü ezber canavarını ortadan kaldırmaya yeter. Böylece oynadığın karakteri bütünlemek için provalardan rahatça yararlanmaya başlayabilirsin. Yönetmen sana mizansenlerini ve giderek oyundaki rolünün anlamını ve kendi yorumunu verirken, bir de senin bozuk ezberinle uğraşmak zorunda değildir. Ama maalesef bu ezber keşmekeşi içinde çoğu yönetmen istediği yorumu alamaz, bas bas bağırır, sinirler gerilir. Ancak eninde sonunda oyuncular işi kotarır. Son provalara kadar seni uğraştıran bazı repliklerin olur ama, sonunda mecburen ezber canavarının hakkından gelinir... mi?

Sen öyle san! Onuncu, yirminci, hatta ellinci oyunda bile belleğin sana tuzaklar kurabilir. Hiç beklemediğin bir anda, oyunun en heyecanlı yerinde, o hınzır kelime dilinin ucundan kaçar, seni ve rol arkadaşını zor durumda bırakır. Gerçi karşılıklı bir gayretle o tuzak giderilir ama çok kısa bir süre de olsa sizi oyun dışına iter; uyandırır. O yüzden, hemen her oyundan önce sanatçı rolünü okumalı, özellikle zayıf olduğu repliklerin ezberini tazelemeli, iyice ve dikkatle, hatta yüksek sesle tekrar yapmalıdır. Bir oyuncunun sahne üzerine ezberinden ve oyunundan son derece emin ve sağlam çıkması, bir pilotun uçağın tüm motor aksamından ve kendi moralinden tamamıyla emin olarak havalandırmasına benzer. Onun dayanağı, dikkati ve motorlarıdır. Sahnedeki oyuncunun dayanağı ise belleği ve sinir sistemidir.

Kimi oyunu ezberlemek son derece kolaydır; çünkü Türkçesi rahat ve akıcıdır. Hele rol genellikle uzun cümlelerden ve tiradlardan oluşuyorsa -ekseriya klasik oyunlarda, Yunan tragedyalarında olduğu gibi- rahatça ezberlenir. Ama bazı oyunlar, kısa kısa cümlelerden oluşan diyaloglara dayanır ki, ezberi çok zordur. Bir de üstelik replik ezberi gerektirir. Replik, tiyatroda karşındaki oyuncunun cümlesinin son iki veya üç kelimesidir. Repliğinizi aldınız mı, konuşma sırası size gelmiş demektir. Onu almadan lafa girerseniz, rol arkadaşınızın konuşmasını kesmiş olursunuz ki, hatadır. Bu yüzden rol arkadaşınızdan sitemler, devamı halinde kavgalar ve misillemeler gelir ki, dikkat! Sonuçta sadece kendi sözlerini değil, karşındaki oyuncunun repliğini de ezberlemek gerekmektedir.

Bazı yazarlarımız vardır ki, onları ezberlemek çok zordur. Örneğin, Turan Oflazoğlu... 4. Murat’tan Sultan Murat’ın deyişi:

“Derim ki, kullarım, kıyamet günü gergin bir davul kesilip gümbür gümbür ötmeden, yeryüzünü karanlık yankılar, kanlı çığlıklarla titretmeden
Derim ki, gecenin sarp doruklarından öfke yangınları kopmadan, yamaçlardan inen som ateşten süvariler tüm kentleri köyleri kasıp kavurmadan,
Derim ki, kara elmas tolgalı başbuğ, o yağız yokluk sultanı, suçlu suçsuz bütün canları şimşek bakışlarıyla eritmeden, güzel çirkin tekmil bedenleri kül etmeden, kullarım, derim ki,
kendinize gelin iş işten geçmeden.”

Murathan Mungan’ı ezberlemek iyice zordur. Kelime mozayiği çok çeşitli, çok renkli ve uğraştırıcıdır. Örneğin, Taziye oyunundan Başağıtçı’nın sözleri:

“Kara mavzeri Kara Rüso’nun kara poşisine sarmışlar idi. Ve de poşi kan yüzü görmüş idi. Ve de gayrı kan rengi almış idi. Bu yüzdendir ki öçlü bir poşi idi. Bedirhan ağa mavzeri kucağına yerleştirdi ve ovaya, bozkıra, ıssızlığa dikti gözlerini. Toprakları gözüne sığmıyordu. Arap kısraklarıyla bir gün bir gece gidilecek yolu var idi. Gücünü çoğaltıyordu toprakları ve de kuşkularını büyütüyordu. Ve sonra oğlunu, Heje’yi çağırdı huzuruna.”
Ama Reşat Nuri, Haldun Taner, Necati Cumalı gibi yazarlarımızı ezberlemek son derece rahattır çünkü Türkçeleri iddiasız, özden yana, akıcıdır ve sanki senin gibi konuşurlar.

Çeviriye gelince... Çoğu kez iyi oyun yazarları iyi çeviri yapar. Çünkü sahne dilini iyi bilirler. Kazara acemi bir çevirmene düştün mü, yandın demektir. Üstelik onlar çok da heyecanlıdırlar; onları çalışırken oyunun aslıyla çevirisi arasında didişir durursun ve oyunu adeta yeniden çevirirsin. Üstelik o acemi çeviriler kelimenin aslına uyar ama oyuna anlam getirmez. Onları ezberlemek son derece tatsızdır.

Çünkü güzelim Türkçemiz’in şiirselliğinden tamamen uzak, habersizdirler. Böyle bir çeviriye düşenlere, Allah kolaylık versin! Sahnede en güzel Türkçe’yi, güzel bir telaffuz ve ahenkle konuşmak, Türkçe’nin hakkını vermek, mesleğimizin en zevkli mecburiyetidir. Seyirci buna layıktır. Kuşkusuz, bu güzelliğin yolu da, sakın unutma, çok sıkı bir ezber gerektirir. Sabri Esat Siyavuşgil’in, Çetin Altan’ın, Recep Bilginer’in, Oktay Rıfat’ın şahane Türkçeleri, Necati Cumalı’nın, Melih Cevdet’in, Kutsi Tecer’in şiirsel tümceleri, konuşan için de, dinleyen için de olağanüstü bir zevktir. İşte sahne üzerinden tüm bu güzelliklerin hakkını vermek ve tadını çıkartmak için o ezber canavarının kafasını daha başından kesmek gerekir. Göreyim seni, hücum!

NEDRET GÜVENÇ'İN KALEMİNDEN OYUNCULUK SANATI