Dik duran bir tüp içinde iyi antikoagüle edilmiş bir kanın eritrositleri dibe doğru çökme
eğilimindedirler. Eritrosit sütununun üst kısmında belli bir süredeki düşme miktarı eritrosit
çökme hızı olarak adlandırılır (ESR) ve genellikle mm/saat olarak ifade edilir. Maksimum
çökme miktarı genellikle V=2r2 (d1-d2)g 9n olarak formüle edilir. Burada r eritrositin
yarıçapını, d1 eritrositin yoğunluğunu, d2 plazmanın yoğunluğunu, yer çekim gücünü, n
plazmanın viskozitesini göstermektedir.
Eritrositlerin çeperleri negatif yüklüdür ve normalde birbirlerini iterler. Bu negatif
yüklülük hali “zeta” potansiyeli olarak adlandırılmaktadır. Bütün proteinler yada
makromoleküller az yada çok zeta potansiyelini azaltarak eritrositlerin rulo formasyonu
oluşturmalarına ve daha çabuk çökmelerine neden olmaktadırlar. En çok zeta potansiyeli
düşürme etkisine sahip proteinler arasında fibrinojen, gama globulinler, alfa-1 globulinler,
beta globulinler ve haptoglobulinler sayılabilir.
Anormal sedimentasyon hızı saptandığında aşağıdaki durumlar ve artefakt olasılıkları
ekarte edilmelidir:
Hastanın yaşı veya cinsiyeti; ileri yaşlarda veya bayanlarda ESR yüksek bulunabilir
Fizyolojik dönemler; bayan hastalarda menstruasyon dönemi
Eritrosit sayısı, anemi varlığında ESR normalden yüksek bulunabilir (tersi de doğru)
Eritrosit boyutu, mikrositoz varlığında ESR normalden yüksek bulunabilir (tersi de
doğru)
Eritrosit şekli, morfolojik bozuklukların varlığında rulo formasyonu
engelleneceğinden ESR normalden düşük bulunabilir.
Fibrinojenin yükseldiği fizyolojik veya patolojik metabolik durumlar; gebelik,
diabetes mellitus, son dönem böbrek yetmezliğinde ESR inflamasyon olmadan da yüksek
bulunabilir.
Teknik uygunsuzluk; tüpün eğik tutulması ve ısıtılmış olması ESR’yi arttırabilir
Uygunsuz antikoagülasyon; yetersiz antikoagülasyon örnekteki fibrinojeni tüketerek
ESR’nin düşük çıkmasına neden olabilir.
ESR’nin bu kadar değişken ile değişikliğe uğrama olasılığı klinik kullanımda
güvenirliğini azaltmıştır, ancak ucuz olması nedeni ile halen yaygın olarak
kullanılmaktadır. ESR tanı amaçlı olarak sadece polimyaljiya romatika veya dev hücreli
arterit hastalığında kullanılmaya devam edilmektedir. Romatoid artrit gibi bazı romatizmal
hastalıklarda veya Hodgkin hastalığında yada tüberküloz ve osteomyelit gibi
infeksiyonlarda ESR hastanın klinik takibinde de kullanılabilmektedir. Özel durumlarda
infeksiyonun taranmasında (ortopedik cerrahi, pelvik inflamatuvar hastalık gibi) istenebilir.
ESR kesinlikle asemptomatik hastalarda sistemik hastalık veya maligniteyi ekarte etmek
için kullanılmamalıdır. Solid tümörü bulunan hastalarda ESR’nin 100mm/saat’ten yüksek
bulunması metastatik hastalık lehinedir. Yani sadece solid tümörlerde, o da tümörün varlığıdeğil yaygınlığı konusunda bir fikir verebilir. Yaşlı hastalarda müphem yakınmaların
varlığında fizik muayene bir şey vermediğinde ciddi hastalık varlığı açısından incelerken
yol gösterici olarak kullanılabilir.

Yüksek sedimentasyon hızı saptandığında ne yapalım?

1. Asemptomatik midir? Kişinin yakınması olmasa bile ayrıntılı olarak sorgulama,
sistemlerin gözden geçirilmesi ve muayene yapılmalıdır. Unutmayınız ki ne kadar az
“asemptomatik sedimentasyon yüksekliği” saptarsanız o kadar iyi bir klinisyensiniz
demektir.
2. Sedimentasyon yüksekliği ne süreden beri bulunmaktadır? Eski incelemeleri
gözden geçirilerek süresi belirlenmeli ve bu arada giderek artıp artmadığı not edilmelidir.
3. Tarama incelemeleri nasıldır? Bunlar arasında tam kan sayımı, kan kimyası, tam
idrar, CRP sayılabilir
4. Eşlik eden diğer akut faz yanıtları mevcut mudur? Özellikle CRP yüksekliği ve
lökositozun eşlik edip etmediği irdelenmelidir.
5. Protein elektroforezinde hangi protein bandında artış bulunmaktadır? ESR
yüksekliğinin gama globulinler veya diğer proteinlerin artışına bağlı olup olmadığı
gösterilmelidir.
6. Gama globulinlerin dağılımı nasıldır? Gama globulin artışının poliklonal veya
monoklonal olup olmadığına bakılmalı, gerekirse tek tek immünglobulinler (IgG, IgM,
IgA) istenmelidir.
7. Bu incelemeler ile anlamlı bazı bulguların varlığı gösterildiğinde veya ESR’nin
100mm/saat’in üzerinde bulunduğu olgularda aşağıdaki tetkikler istenebilir:
ANA (antinükleer antikor)
RF
İdrarda Bence-Jones proteini veya immün elektroforez
Gaitada gizli kan (birkaç kez)
Teleradyogram
EKG
Batın ultrasonografisi
8. Bu gibi durumlarda iç hastalıkları veya romatoloji konsültasyonu da istenmelidir.
9. Herhangi bir hastalık saptanamadığında ESR yüksekliği bulunan hastalar aylık
kontrollere çağırılmalıdır. ESR’de giderek artış görülmesi daha ciddi bir inceleme
gerektirmelidir.
Sonuç olarak ESR isteğinde bulunulurken
1. Asemptomatik hastalarda istenmesinin fazla anlamı yoktur.
2. Açıklanamayan semptomları veya genel durumunda bozulma görülen olgularda
iltihabi, neoplastik veya infeksiyöz bir hastalık düşünülüyor ise fizik muayene yol gösterici
değil ise hastanın incelenmesinde dikkate alınabilir.
3. Dev hücreli arterit, polimyaljiya romatika, iltihabi artritler ve bazı infeksiyonlarda
aktiviteyi izlemede kullanılabilir.
4. Hangi nedenler istenirse istenilsin normal çıkması sistemik hastalık varlığını
ekarte ettirmez.