Zilzal Suresinin Tefsiri
Zilzal Suresi İbn-i Abbas,ve Mücahit gibi müfessirlere göre Mekke döneminde Katade ve Mukatil’e göre ise Medine döneminde nazil olmuştur. Peygamberimiz (sav) bu sureye “Fazzatu’l-Camia” ismini vermiştir. Zira sure bütün hayırları kendisinde toplamış veciz bir suredir. “Zilzal” veya “Zülzilet” Suresi 93. Sure olarak nazil olmuş ve Kur’ânda 99. sıraya oturmuştur. Besmele ile beraber 9 ayettir. 35 kelime 149 harften müteşekkildir. Surenin fazileti bölmünde geniş olarak ifade edileceği üzere Kur’anın bir rivayete göre “Nısfu’l-Kur’ân” yani yarısına, diğer bir rivayete göre “Rubuu’l-Kur’ân” dörtte birisine denktir.

Kur’ân-ı Kerimin takip ettiği amaç dört nevidir. İmanın da erkânı dört kısımdır. Peygamberimiz (sav) “Bir kişi dört şeye iman etmedikçe iman etmiş sayılmaz. Allah'tan başka mabud olmadığına şahitlik edecek, benim Allah'ın Rasûl-ü olduğuma ve hakla gönderildiğime şahitlik edecektir. Ölüme ve ölümden-sonra haşre iman edecek ve Allah'ın kaderine iman edecektir” (Ali Aslan, Büyük Kur’an Tefsiri, 16:131)

SURENİN YÜCE MEÂLİ:

1. Yeryüzü o büyük depremle sarsıldığı zaman,
2. Ve içindeki ağırlıklarını dışarıya attığında,
3. İnsan ‘Ne oluyor?’ dediğinde,
4. O gün yeryüzü bütün haberlerini anlatır.
5. Çünkü Rabbin üzerinde yaşananları ona vahyetmiştir.
6. O gün insanlar amelleri kendilerine gösterilmek üzere yerden çıkacaklardır.
7. Kim zerre kadar bir hayır işlemişse onu görür,
8. Kim de zerre kadar bir şey işlemişse onu görür.

SURENİN TEFSİRİ:

1. Yeryüzü o büyük depremle sarsıldığı zaman:
Zelzele: Arzın mümkün olan bütün dehşeti ile sarsıntısına işaret ve izafeten “Zelzele” ile tabir ve ifade edilmiştir. Burada belirtilen zelzele en büyük deprem olan kıyametin dehşetli sarsıntısıdır.

Yüce Allah kıyametin dehşetini Hac Suresinde “Ey insanlar! Rabbinizden korkun! Gerçekten kıyametin sarsıntısı çok büyük bir şeydir. Bu dehşeti gören emzikli kadın emdirdiği çocuğunu unutur, hamile olanlar taşıdıklarını düşürür. İnsanları sarhoş olmuşlar gibi görürsün, halbuki onlar sarhoş değillerdir; fakat Allah’ın azabının dehşetinden bu hale gelmişlerdir” (Hac, 22:1-2) ayeti ile açıklar.

Vakıa Suresinde “Yer şiddetle sarsıldığı, dağların parçalandığı, dağılarak toz-duman haline geldiği zaman” (Vakıa, 56:4-6) ifadeleri ile kıyametin dehşetini bir başka açıdan bize haber vermekte ve bunun mutlaka vuku bulacağını söyleyerek bizleri sakındırmaktadır.

2. Ve içindeki ağırlıklarını dışarıya attığında:
Yeryüzünün ağrılıklarını dışarı atması iki şekilde tefsir edilmiştir. Birincisi, dehşetli bir zelzele ile içindeki hazinelerini, gömülerini ve değerli madenlerini dışarı fırlatması, ikincisi de ölülerini kabirden çıkarmasıdır. Birincisi İsrafil’in (as) birinci suru ile vuku bulan kıyametin kopmasıdır ki buna “Nefh-i Ûlâ” denir. İkincisi ise “İnfitar Suresindeki” “Kabirlerin içindekilerin dışına çıktığı zaman” (İnfitar, 82:4) ayeti ile vuzuha kavuşturulmuştur. Bu da İsrafil’in (as) sura ikinci defa nefhini anlatmaktadır ki buna da “Nefh-ı Uhrâ” adı verilmektedir. Nitekim Zümer Suresinde yüce Allah “Sura üflenince Allah’ın dilediği bir yana, göklerde olanlar, yerde olanlar hepsi düşüp ölürler. Sonra sura ikinci defa üflenince hemen dirilip ayağa kalkarak şaşkınlıkla birbirlerine bakışıp dururlar” (Zümer, 39:68) buyurarak ifade etmektedir.

“Eskâl” kelimesi “Sikâl” kelimesinin cemi, yani çoğuludur. Sikâl ise ağrılık demektir. Burada ağırlık kelimesi mecazi manda olup maksat ve manası “Metâ” demektir. Yani insanların değer verdiği ve kendileri için çalıştığı şeylerdir. Gelinlerin çeyizlerine “ağırlık” denmesinin sebebi budur.

3. İnsan ‘Ne oluyor?’ dediğinde:
İnsan gerek kıyametin dehşetini gördüğü anda, gerekse kabirlerinden çıktıkları zaman şaşkınlık yaşarlar. “Ne oluyor?!” diyerek bakışıp kalırlar ve ne yapacaklarını bilemezler demektir.

İnsanlar iki defa şaşkınlık geçiririler. Birincisi kıyametin kopmasını gören müşriklerin ve kâfirlerin kıyametin kopma dehşetini gördükleri zamanki dehşetli halidir ki “Ne oluyor!” diye şaşkınlıkla ne yapacaklarını bilemeyerek bakakalırlar. Dizlerinin bağı çözülür ve kıyametin dehşetini yaşarlar.

İkincisi ise kabirlerinde kalkan mü’min kafir tüm insanların şaşkınlığıdır. Kabirlerinden çıkarlar ama ne yapacaklarını bilemeden şaşkın, şaşkın bakınıp dururlar. Yüce Allah Yasin Suresinde kabirlerinden çıkanların “Vah halimize! Yattığımız yerden bizi kim kaldırdı’ derler. Onlara ‘Bu Rahman olan Rabbimizin bize vaat ettiği şeydir’ denir. Onlar da “Peygamberler doğru söylemişlerdir” derler.” (Yasin, 36:52) Bu ayette ikinci sur ile insanların dirilmesi anlatılır.

4. O gün yeryüzü bütün haberlerini anlatır:
Yeryüzü üzerinde işlenen her şeyin resmini çeker ve seslerini kaydeder. Bunu kayıt makinelerinin maddi olduğu halde resimleri ve sesleri kaydettiğinden anlarız. Yüce Allah yeryüzüne “üzerinizde işlenen amelleri göster ve sesleri ortaya çıkar” dediği anda hepsini zamana bağlı olarak çıkarır.

Peygamberimiz (sav) bir hadislerinde “Ey insanlar! Kendinizi yeryüzünden sakının! Çünkü o sizin ananızdır. Her yer üzerinde ne amel işlenmişse haber verecektir. Herkese şahitlik yapacaktır” (Tirmizi, 5:416; İbn-i Mace, Züht, 31) buyurarak bunu bize haber vermiştir. Kehf sûresinde Rabbimiz şöyle buyurur: “Amel defteri ortaya konunca, suçluların, onda yazılı olanlardan korktuklarını görürüsün, “Vah bize, eyvah bize! Bu defter nasıl olmuş da küçük büyük bir şey bırakmadan hepsini saymış!” derler. İşlediklerini hazır bulurlar. Rabbin kimseye haksızlık etmez.” (Kehf, 18:49)

5. Çünkü Rabbin üzerinde yaşananları ona vahyetmiştir:
Küre-i arz lisan-ı haliyle kıyameti insanlara ders verir. Her sene güz ve bahar deveranında bir kıyamet ve ölüm sahnesi ve bir de haşir ve neşir sahneleri yaşanır. Bütün bu haşir ve neşirleri, kıyamet ve dirilme sahnelerini gözü ile gören insanın kıyameti ve haşri, mahkeme-i kübrayı ve hesabı inkâr etmesi elbet düşünülmemelidir.

6. O gün insanlar amelleri kendilerine gösterilmek üzere yerden çıkacaklardır:
Kıyamet koptuktan sonra ise haşir meydanı kurulur ve herkes amelinin hesabını vermek üzere kabirlerinden çıkarılırlar. Dünyada işledikleri ameller kendilerine gösterilir. Sonra bu ameller ölçülür, tartılır, mizanda niyet ve ihlâsına göre kıymeti değerlendirilir. Bazı ameller dağ gibi gelir ancak mizanda bir ağırlık yapmazlar. Bazılarının amelleri ise çok az görüldüğü halde mizanın sevap kefesini aşağı indirir. Bunun sebebi o amelin az olmasıyla beraber taşıdığı niyet ve ihlâstan kaynaklanan ağırlığı ve değeridir.

Fahrettin-i Razi “Eştaten” kelimesinin dağınıklık ve farklı gruplar olarak tefsir etmiştir. Kabirlerinden çıkanlar mahşer yerine amellerine göre yürüyerek, sürünerek gelirken işledikleri amellerin sonucuna muttali olmak ve hesap vermek üzere mahşere yürüyeceklerdir. Nitekim “Sura üflendiği zaman kabirlerinizden fevc fevc çıkacaksınız” (Nebe, 78:18) “O gün bütün insanlar önderleriyle çağırırız” (İsra, 17:71) ayetleri bu keyfiyeti anlatmaktadır.

7. Kim zerre kadar bir hayır işlemişse onu görür:
Zerre en küçük yapı taşı olan atoma verilen isimdir. Hal böyle olunca insanların görmediği kadar küçük olan amellerin Allah katında zayi olmayacağını bu ayet ifade etmektedir. Mutlaka herkes yaptığı amelini görür; ancak yüce Allah sevap olanların sevabını artırdığı gibi, günah olanları da affederek kulun lehine hükmeder.

Atalarımız “İyilik yap denize at, balık bilmezse Hâlik bilir” demişlerdir.

8. Kim de zerre kadar bir şey işlemişse onu görür:
Şer işleyen de mutlaka zerre kadar da olsa amelini görecek ve işlediğine pişman olacaktır. Ancak yüce Allah “Rahîm” ismi ile şefkatini, merhametini ve affını karşı çıkararak kulunu affeder. Büyüklerimiz “İyiler iyiliğine devam etsin kötüler cezasını çeker” demişlerdir.

Arap dilinde “Zerre” ifadesi yoktu. Dolayısıyla sahabeler “Zerre kadar hayır ve zerre kadar şer” cümlesinden bir şey anlamadılar. Peygamberimize (sav) “Zerre nedir ve ne kadardır?” şeklinde sordular. Peygamberimiz (sav) “Zerrenin hiçbir ağırlığı yoktur” (İbn-i hacer, Fethu’l-Bari, 8:250) buyurduktan sonra elini toprağa soktu ve çıkardı, üzerindeki toprağı döktü. Daha sonra elinde kalan toza üfledi. “İşte zerre bu tozdan çıkan tanelerin her birisidir” buyurdular.

Ebu Said el-Hudri (ra) “Kim zerre kadar hayır ve şer işlerse onu görecek” ayetlerini dinleyince peygamberimize (sav) “Ya Resulallah! Ben kendi amelimi görecek miyim?” dedi. Peygamberimiz (sav) “Evet!” buyurunca “O zaman ben mahvoldum” dedi. Peygamberimiz (sav) “Sevin ey Ebu Said! Çünkü Allah hiçbir amelini zayi etmez ve senin yaptığın bir hayırlı amele en az on misli sevap verecektir” buyurdular.

İnsanın amellerinin şahitleri yeryüzü olduğu gibi kiramen kâtibin meleklerinin ellerindeki defterler ve insanın hafızası da aşhitlik yapacaktır. Zira meleklerin amelleri hıfzetmesine örnek olması ve bir küçük nümunesi olmak üzere insanın hafızası her nevi ameli sureti ile, zamanı ve mekanı ile ve de sesi ile muhafaza etmektedir. İnsanın kendi nefsi ve vicdanı buna şahittir.

Ayrıca insanın kendi organları da amellerine şahitlik yapacakları ve dile gelip konuşacaklardır. Yüce Allah “Dilleri, elleri, ayakları yaptıklarına şahitlik edeceklerdir” (Nur, 24:24) buyurur. İnsan buna oldukça şaşıracak ve organlarına “Sizler benim aleyhime nasıl şahitlik yaparsınız?” diyecek organları da ona “Bu gün Allah’ın emri ile biz bu şahitliği yapmak ve konuşmak zorundayız” diyeceklerdir. (Fussilet, 41:20-22)

İnsanların amellerinin ortaya konması, azalarının, hafızaların, yer yüzünün, kiramen kâtibin meleklerinin ve levh-i mahfuzun şahitliği ile amellerin tamamın görecek olan insan şayet inkarcı ve münafıklardan ise amellerinin cezasını bi-tamamiha çekeceklerdir. Mü’minlere gelince onlar hayırlı amellerinin mükâfatını niyet ve ihlaslarına göre bire on, yüz, bin kat görürler. Tövbe ettikleri amellerinin affedildiğini görürler ve nihayet geri kalan günah ve şerli amellerin de Allah tarafından affedildiğine şahit olurlar. Böylece Allah’ın her şeyi bildiği, gördüğü, kaydettiğine kesinlikle inanırlar, affının, rahmetinin ve merhametinin büyüklüğüne şahit olurlar.

Nihayet cehenneme gidecek olanlar insanların en şerlileri olan kafirler, münafıklar ve hayırdan, ibadetten nasibi olmayanlar olacaktır. Yüce Allah “Cehenneme gidecek olanlar halkın en şerlileridir” (Beyyine, 98:6) buyurarak bunu bize haber vermiştir.

SURENİN FAZİLETİ:
Peygamberimiz (sav) “Zilzal Suresi Kur’ânın yarısına denktir” (Beyhaki, Şuab-ı İman, 2:497; Tirmizi,Fezailu’l-Kur’an, H. No: 2893) buyurmuşlardır. Bir başka rivayette “Kur’ânın dörtte birine denktir” (Tirmizi, 2895; Beydavi, 5:192) buyrulmuştur. Bunun sebebi Kur’ân-ı kerimin ahkâmı “Dünyevi ve Uhrevi” olmak üzere ikiye ayrılır. Bu sure icmalen ahiret ahkâmının tamamını içine almaktadır. Bu nedenle Kur’ânın yarısına muadildir. Yine bu surenin telim ettiği, yani öğrettiği “Öldükten sonra dirilmeye iman” İmana ve İslama ait “Tevhit, Nübüvvet, Haşir ve Adalet” gibi ahkâmın dörtte biridir. Bu nedenle de Kur’ânın dörtte birine denktir.

Ayrıca peygamberimizin (sav) “Bir kimse dört şeye ‘Lâilâhe illallah’ diye Allah’ın birliğine, ‘Muhammed Resulullah’ diye benim nübüvvetime, öldükten sonra cismen ve bedenen dirilmeye ve her şeyin kader ile takdir edildiğine kesinlikle iman etmeden iman etmiş sayılmaz” (Tirmizi, Kader, 10) buyurmaktadır. Bu imanın dört hakikatine imanın biri ahiret olduğu ve bunun da Zilzal suresinde icmalen ifade edildiği için sure Kur’ânın dörtte birine muadil olmuş olmaktadır.

Peygamberimiz (sav) “Ey insanlar! Velev yarım hurma ile dahi olsa tasadduk ederek kendinizi cehennem ateşinden koruyunuz. Bunu da bulamayanlar dilenciyi güzel sözle savmak suretiyle bunu yapsın. Zira güzel söz de sadakadır” (Buhari, Rikak, 51; Müslim, Zekât, 66) buyurmuşlardır.

SONUÇ:
Her amelin bir karşılığı vardır. Allah insanlara mükâfatı ve cezayı hak ederlerse vermektedir. Hak etmek ise onu yapmak için emek, zaman ve sermaye harcamaktır. Hak bir çaba ve emeğin sonunda kişinin kesbettiği şeydir ki bu ya hayır ve mükâfatı veya şer ve cezayı gerektirir. Böylece kul cenneti hak ettiği gibi, cehenneme de kendi ameli ile girmiş olur. Allah adildir, hayrına mükafatı, şerrine cezayı verir. Adildir adaletle hükmeden ve hiç kimse hak etmediği şeyle cezalandırma. Affedicidir, kendisinden af dileyeni mutlaka affeder. Bu nedenle Kur’â-ı Kerim “Başınıza gelen her hangi bir musibet ellerinizle işlediklerinden ötürüdür. Yine de Allah bunların çoğunu affeder” (Şura, 42:30) buyurur.

Peygamberimiz (sav) “Sevin ey Ebu Said! Çünkü Allah hiçbir amelini zayi etmez ve senin yaptığın bir hayırlı amele en az on misli sevap verecektir” buyurmuşlardı. İşlenen günahlar ise pişman olup tövbe etmek şartıyla affedildiğini yüce Allah “Tövbe edip Salih amel işleyenlerin kötü amellerini Allah iyi ve hayırlı amele tebdil eder” (Furkan, 25:70) ayeti ile affedileceğini, insanın şerre olan kabiliyetlerinin hayra yöneleceğini çok veciz bir şekilde ifade etmiştir.

Peygamberimiz (sav) ayrıca “Her nerede olursan ol Allah’tan kork. İşlediğin kötülüğün arkasından bir hayırlı amel işle ki onu imha etsin. Halka da güzel ahlakla muamele et!” (Tirmizi, Birr, 4:355) buyurmuşlardır. Kişi bunları yaparsa o zaman affedilen, kurtulan ve cennete girenlerden olur.

Bu sure bize ayrıca zerre kadar hayrı ve ameli veya zerre kadar da olsa şerri küçük görmememizi istemektedir. (Buhari, Edeb, 34) Ancak insanın hayırlı amelinin mükafatını görmesinin şartı imandır. Nitekim Seleme b. Yezid (ra) kardeşi ile peygamberimize (sav) gelerek “Ey Allah’ın Resulü! Bizim annemiz Melike akrabalarına iyi davranır, misafire ikram eder ve buna benzer çok güzel huyları ve bunlara bağlı amelleri vardı. Cahiliye döneminde öldü. Bu ayptıklarının mükafatını görecek midir?” diye sordu. Peygamberimiz (sav) “Hayır!” dedi. (Müsned-i Ahmed, 4:478)

İnsanın hayvanlara yaptığı iyiliklerin dahi mükâfatı vardır. Nitekim peygamberimiz (sav) “At beslemek üç şeye sebep olur. Bir adam için mükafata, diğeri için ihtiyaç gidermeye, başka biri için de günaha. Atı kendisi için mükafata sebep olan kimse atını Allah yolunda tahsis eden kimsedir. Bu kişi atını bir çayıra veya bir bahçeye bağladığında atı ipine bağlı iken çayır ve bahçede yaptığı şeyler onun için iyilikler olarak yazılır. Evet işte böyle bir at sahibi için mükafat vesilesidir. Bir kişi de atını kimseye muhtaç olmamak için ve şahsiyetini korumak için besleyecek olur da Allah’ın, o atın boynunda ve sırtındaki haklarını unutmayacak olursa bu da onun için ihtiyaçlarını karşılama aracıdır. Bir kişi de atını sadece böbürlenmek, gösteriş yapmak ve başkalarına düşmanlık etmek için besleyecek olursa bu da onun için bir günah vasıtasıdır. Velhasıl ‘kim zerre ağırlığınca hayır işlerse, onu görür. Kim de zerre ağırlığınca bir şer işlerse, onu görür” buyurdular.

Yine bir defasında Ebubekir Sıddık (ra) Rasulullah (sav) ile birlikte yemek yiyordu. O esnada bu ayet nazil oldu. Ebubekir yemekten el çekerek şöyle dedi: Ya Rasulallah! Ben, benden sadır olan zerre kadar kötülüğün de karşılığını görecek miyim? Rasulullah şöyle buyurdu: "Ey Ebubekir! Dünyada hoşunuza gitmeyen olaylarla karşı karşıya geliyorsunuz. Onlar senden sadır olan küçük kötülüklere cezadır. Senin zerre kadar iyiliğin ahirete saklanır. Sizden kim iyi bir iş yaparsa onun mükafatı ahirettedir. Kötü bir iş yaparsa o, bu dünyada musibetler ve hastalıklar şeklinde cezasını çekecektir. Allah bir mü'mine zulmetmez. Bu dünyada iyiliklerinin karşılığı olarak onu rızıklandırır. Ahirette de mükafat verir. Kafire, iyiliklerinin karşılığını bu dünyada verir. Kıyamet günü onun hesabından iyilik kalmayacaktır” (Müslim, Münafıkun, 56; Müsned-i Ahmed, 3:123)

Yine peygamberimiz (sav) “Bir kimseye bir kap su bile verseniz veya bir kardeşinizi güler yüzle bile karşılasanız dahi hiçbir iyiliği hakir görmeyin” buyurdular. Kadınlara hitaben “Ey Müslüman hanımlar, bir kimse komşusuna gönderdiği en küçük bir şeyi bile hakir görmesin, bir keçinin ayağı bile olsa” buyurmuştur. Hz. Aişeye (ra) de: “Ey Aişe, küçük günah zannettiklerinizden de sakın. Çünkü Allah onlardan da hesap soracak. Dikkat edin! Küçük günahlardan da sakının, çünkü birikirlerse bir insanı helak ederler” buyurmuşlardır. (Buhari, Rikak, 51; Müslim, Zekât, 66)