Kanatlı hayvanlarda hızlı yayılan, sürü sağlığı ve performansı etkileyen patojenik hastalıklar sıklıkla gündeme gelmektedir. Enfeksiyöz olmayan beslemeye bağlı bazı metabolik rahatsızlıklar vardır ki, bu türden aksaklıklar da yumurtlayan tavuklarda yayılıp sürü sağlığı ve performansını negatif yönde etkileyebilmektedir. Enfeksiyöz olmayan bu türden hastalıkların kaynağı tespit edilemez ise üretimde ekonomik verimlilik riske edilmiş olur. Bu yazıda yumurta tavuklarını etkileyen yaygın üç hastalık üzerinde durulmuştur.


Raşitizm (Rickets) Raşitizm; Kalsiyum(Ca), vitamin D3 ve fosforun(P) aralarındaki dengesizlikten ya da her birinin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, tüketilen yem içerisinde bu besin maddelerinin aralarındaki denge ve her birinin yeterli düzeyde bulunması, raşitizm hastalığının ortaya çıkmaması açısından önem arzeder. Raşitizm, bazen farklı amaçlarla uygulanan ilaç tedavilerine ve mikotoksinlere bağlı olarak ta şekillenebilir. Raşitik hayvanlarda, kemik yumuşak bir yapıya dönüşür ve bacaklar genellikle bükülmeye meyilli olduğu için hayvanlar ayakta kalmakta ve yürümekte oldukça sıkıntı çeker.

Erken teşhis sağlanabilirse raşitizm tedavi edilebilir ve önlenebilir bir hastalıktır. Kemiklerde normal kalsiyum mineralizasyonunun(Kalsifikasyon) sağlanabilmesi için, yemdeki kalsiyum ve fosfor miktarının mutlaka yeterli miktarda ve belli bir oranda sağlanması gerekir. Bu minerallerin yemdeki aşırı ya da düşük miktarı raşitizm ile sonuçlanabilir. Vitamin D3, kalsiyum emilimini düzenleyici rolü nedeniyle kritik bir besin maddesidir. Bu nedenle Ca ve P kadar Vitamin D3’ünde yemdeki miktarının yeterli düzeyde olması önemlidir. Mikotoksinler ise, yemdeki besin maddelerinin sindirim ve emilimini olumsuz yönde etkileyebilen mantar ve küf mikroorganizmaları tarafından üretilen zehirli maddelerdir.Mikotoksin ile bulaşık yem tüketen hayvanlarda, besin maddelerinin (özellikle Ca, P ve Vitamin D3) yetersiz emilimine bağlı oluşan raşitizm şekillenmiş ise, yem mikotoksin bakımından temiz bir yem (bulaşık olmayan) ile ikame edilmeli ve hayvanlara belirli bir süre ile normal seviyenin 3-4 katı vitamin D3 verilmelidir.

Kafes Yorgunluğu (KY): Bu hastalık ilk kez 20. yüzyılın ortalarında saptanmıştır.

Yumurtacı tavuklar için hazırlanan yem formülasyonları özellikli olarak besinsel ihtiyaçları karşılamaya yönelik yapılmakla birlikte, KY beslemeye bağlı bir hastalık olarak tanımlanmakta ve kafeslerdeki tavuk ölümlerin önemli bir bölümü bu hastalığa bağlı olarak şekillenmektedir. Bu hastalık daha çok pik dönemi ve civarında görülmekte ve bazen kemiklerde kırılganlığa yol açan ve osteoporosis olarak bilinen hastalık ile birlikte seyredebilmektedir. Bu hastalığın birinci nedeni olarak “vücuttaki kalsiyum depolarında kalsiyum stokunun yetersiz olması” düşünülmektedir.Bu durum genellikle, yüksek yumurta üretimi döneminde ihtiyaç duyulan yüksek kalsiyum içeren yemin hayvanlara zamanında verilmemesinden kaynaklanmaktadır. Bu husus bazen, yumurta üretimi boyunca kalsiyum emilimini ya da kemik kalsifikasyonunu olumsuz yönde etkileyen metabolik sindirim bozukluğundan da kaynaklanabilmektedir. KY hastalığına maruz kalan tavuklar, bacak kontrollerini kaybederek kafes içerisinde yatma pozisyonundadırlar. Yumurta üretiminde, yumurta iç ve dış kalitesinde genellikle bir sorun görülmemekle birlikte, yapılan muayenelerde bazı hayvanların kemiklerinde kırılmalar tespit edilebilmektedir.KY, kafeste beslenen tavuklarda, yerde yetiştirilenlere kıyasla daha sık görülmektedir. Bu nedenle hastalığın tedavisi ve korunmasında hayvanın hareketi önemlidir. Kafeslerden alınıp yerde normal olarak yürütme egzersizine tabi tutulan tavuklarda iyileşme görülmektedir. CLF, birden fazla tavuk barındıran kafeslerden ziyade, tek bir tavuğu barındıran kafeslerde daha çok görülmektedir. Çünkü birden fazla hayvanı barındıran kafeslerde, yem yeme ve su içmedeki oluşan rekabet nedeniyle tavuklar daha hareketlidir. Medullar kemiklerde kalsiyum birikimi ve stoğunu desteklemek için yeterli oranda calsiyum içeren yemin zamanında hayvana tükettirilmesi, kafes yorgunluğu hastalığından (CLF) korunma bakımından en önemli uygulamadır.

Yağlı Karaciğer Sendromu (YKS):YKS, yumurta tavuklarının yüksek üretim döneminde görülen en önemli metabolik hastalıklarından birisidir. Bu hastalık ilk kez, 1950’li yıllarda karaciğerde aşırı yağlanma ile beraber değişik seviyelerde hemorajlar ile birlikte tanımlanmıştır. Hastalığın gerçek nedeni halen belirsizdir. Hastalığın ilk belirtisi, sürü içerisinde ölüm oranının artmasıdır. Karaciğer hücrelerinde yağ birikimini teşvik eden birkaç faktör bulunmaktadır.Yüksek yumurta üretimi, toksinler, besinsel dengesizlikler, yüksek enerjili yemin aşırı tüketimi, karaciğerden yağın mobilizasyonunu sağlayan lipotropik maddelerin eksikliği, hormonal dengesizlikler, genetik komponentler v.b gibi. Tavuklarda görülen YKS, lipoprotein taşınmasının aksamasına bağlı
Olarak ortaya çıkan aşırı yağ birikiminden ibarettir. Kanatlı hayvanlarda lipit sentezinin yapıldığı asıl organ karaciğerdir ve bu sentez yumurta dönemindeki tavuklarda oldukça aktif ve işlevseldir.

YKS taşıyan tavukta yapılan nekroskopik muayenede, karaciğerin büyüdüğü ve renginin solduğu gözlemlenir. Karaciğerdeki soluk sarımsı renk, yem içeriğindeki ksantofillere bağlı olarak ta şekillenebilmektedir. Etkilenen tavukların ibik renkleri de soluklaşır. Karaciğer hücreleri yağ ile kabarmış durumdadır ve karaciğer üstünde farklı ebatlarda hemoraj bulunur. Abdominal boşlukta yüksek miktarda yağ görülür. Aşırı yağlanmaya bağlı olmadan şekillenen YKS, yemdeki mikotoksinlere bağlı olarak oluşmaktadır. YKS hastalığına maruz kalan bir tavuğun karaciğeri normalden % 55 civarında daha büyüktür. Karaciğerdeki yağ miktarı ise normale göre % 36 civarında daha fazladır. Hastalığa bağlı ölüm, genellikle karaciğerde yüksek düzeyde kanamalar ve yırtılmalar ile birlikte vuku bulmaktadır.YKS, genelde tavukların yüksek enerji tüketimine bağlı olarak meydana gelmektedir. Bu nedenle durumun saptanması açısından hayvanın canlı ağırlığı bir gösterge olarak kullanılabilir. Yem formülasyonlarında yapılacak bazı değişiklikler YKS’nun önlenmesi ya da tedavisi açısından yardımcı olabilmektedir. Örneğin enerji kaynağının karbonhidratlardan daha ziyade yağa dayandırılması yemin enerjisini gerçekte artırmayacak ancak enerjinin etkin kullanımına yardımcı olacaktır. Mısır yerine buğday ve arpa gibi tahılların kullanılması da faydalı olabilmektedir. DDGS, balık unu, yulaf kavuzu ve yonca gibi bazı ürünlerin kullanılmasının da YKS hastalığının azaltılmasında yarar sağlayabildiği bilinmektedir. YKS potansiyel bir sorun olarak ele alındığında, canlı ağırlığın gözlemlenmesi önemli bir ipucu olabilir. Canlı ağırlığın normalden fazla olduğu gözleniyor ise, daha düşük enerjili bir yem uygulamasına geçilmeli ya da uygulanan yemleme pratiği (aşırı yem verme gibi) gözden geçirilip gerekli önlemler alınmalıdır.

Sonuç: Raşitizm, KY ve YKS beslemeye bağlı olarak ortaya çıkan ve sürülerde yüksek düzeyde ölümlere yol açabilen hastalıklardır. Yem formülasyonları, beslemeciler tarafından yumurta tavuklarının spesifik ihtiyaçları göz önünde bulundurularak yapılmasına rağmen, söz konusu bu hastalıklar yumurta tavuklarının yüksek üretim döneminde bazen ortaya çıkabilmekte ve önemli düzeyde kayıplar ile sonuçlanabilmektedir. Kafes sisteminde barındırılan tavuklarda osteoporosisten (YKS zaman zaman osteoporosis ile birlikte seyretmektedir) kaçınmaya yönelik bazı uygulamalar yapılabilir. Hastalık, üretim dönemi hastalığı olarak değerlendirilebilir ve bu bakımdan sürü sağlığını iyileştirmeye yönelik tüm uygulamalar hayata geçirilmelidir. Yem rasyonunda mısırın bir kısmının buğday kepeği gibi düşük enerjili hammaddeler ile ikame edilmesi YKS tedavisi için yardımcı olabilir.

Çeviren: Barbaros GÖKÇEYREK

Kaynak: Amerika Birleşik Devletleri Georgia Üniversitesi’nden kanatlı hayvan bilimi uzmanı Claudia Dunkley, sözkonusu üniversiteye ait “Poultry Tips” isimli derginin Aralık 2009 sayısında,(important nutritional deseases affects laying hens) yumurta tavuklarını etkileyen; Raşitizm, Kafes Yorgunluğu ve Yağlı Karaciğer Sendromu’nun nedenlerini ve korunma yollarına değnmiştir.