Topiary Nedir


Topİari, ağaç ve çalılara budanarak formal
ya da informal olarak dekoratif biçimler verme
sanatıdır. Latince toplarla olarak bilinen bu
sanat, ilk kez Eski Romalılarca uygulanmıştır.
Daha sonraları yaygın biçimde kullanılan bu
sanat, bir teknik olarak bahçe sanatında yüzyıllardır
birçok uygarlıkça da benimsenmiştir.
Eski Roma'da, Özellikle Roma İmparatoru
Augustus Dönemi'nde olmak üzere, bahçelerde
budama sanatı çalışmaları çok artmıştır. Eski
Roma bahçe sanatı ile ilgili bilgilerin bulunduğu
Doğa Tarihi (Naturalis Historia) adlı
eserinde Plinius; bu sanat ile ilgili görüşlerini
açıklarken, şimşir (Buxus sp.) türlerinin top
şekline getirilebileceğini belirtmiştir. Pompei
kenti kalıntıları ile ilgili olarak da, kent meydanı
ile geniş bulvarlarda dikili bulunan ağaçların,
gökyüzünü kapatacak şekilde bir çatı gibi
şekillendirildiğine değinmiştir. Ayrıca Romalılar
isimlerini, çeşitli hayvan figürlerini ve
hatta savaş sahnelerini topiari çalışmalarında
canlandırmışlardır. Günümüzde Roma Dönerm'ne
ait bu sanatın Örneklerinden biri,
A.B.D.'de J. Paul Getty Müzesi'nde bulunmaktadır.
Müze ve bahçesinde, Pompei kenti
kalıntıları arasında kalmış klasik Roma villa
bahçelerinden Villa dei Papiri yeniden canİandırılrnıştır
(1).
Budama sanatının uygulamaları daha sonraki
dönemlerde özellikle İngiltere, İtalya,
Fransa, Japonya ve ülkemizde de görülmüştür.
Bu sanat, İngiltere'de 17. yüzyılın sonları ile
18. yüzyılda doruğa ulaşmıştır. Viktorya Dönemi'ne
ait bahçelerde budama sanatı örneklerinde geometrik desenli parterleri çevreleyen
budanmış bitkiler dikkati çekmektedir.
Ancak naturalistik bahçe sanatı uygulamalarının
yaygınlaşmasıyla bu sanat da İngiltere'de
giderek önemini yitirmiştir. İngiltere'de önemli
topiari örnekleri, Levens Hail (Westmorland),
Great Dixter (Sussex) ve Haseley Court
(Oxfordshire) bahçelerinde bulunmaktadır. İtalya'da
Rönesans Dönemi Roma villalarından
Villa Gamberaia (Settignano) ile Barok etkisinin
belirgin olarak görüldüğü son dönem
Rönesans villalarından Villa Garzoni (Collodi)
ve Villa Dona dalle Rose (Valzanzibio) bahçelerinde
topiari örneklerine rastlamak mümkündür.
Fransa'da Villandry, Avusturya'da
Belvedere Sarayı bahçelerinde kısmen de olsa
topiari örnekleri oluşturulmuştur. Uzak Doğu'da
bu sanata, Kyoto'daki Shodenji tapınak
bahçesi örnek olarak verilebilir. Eski Türk bahçelerinde
18. yüzyıldan itibaren Avrupa etkisinin
görüldüğü dönemlerde İstanbul'da budama
sanatı ile ilgili çalışmalar gerçekleştirilmiştir.
Özellikle Abdülmecid dönemindeDolmabahçe Sarayı bahçesi ile H. Abdülhamid
döneminde Yıldız Sarayı bahçesinde budanarak
şekil verilmiş mazı (Thuja sp.) türleri dikkati
çekmiştir.
Bitkileri doğal formda bırakmaya tamamiyle
karşı olan bu sanatta, bitkilere verilen
şekiller genel olarak dört ana grupta toplanmaktadır.
Bunlar:
•fr Mimari eleman olarak budayarak şekil
verme (2),
•& Hayvan figürleri, savaş sahneleri vb.
kompozisyonlar oluşturacak şekilde budayarak
şekil verme (3),
# Sınırlandırıcı eleman olarak budayarak
şekil verme (4),
•& Parterlerde bordur oluşturacak şekilde
budayarak şekil verme şeklinde (5) olabilmektedir.
Genel olarak yukarıda belirtilen işlevleri
yerine getiren bu sanatta, özellikle kışın yapraklarını
dökmeyen (herdem yeşil), yavaş gelişen,
yaprak sıklığı fazla olan ağaç ve çalılar kullanılmaktadır. Bu amaçla en çok kullanılan
bitkiler porsuk (Taxus sp.) ve şimşir (Buxus sp.)
türleridir. Bu bitkilerin yanı sıra servi
(Cupressus sp.), mazı (Thuja sp.) gibi iğne
yapraklı bitkiler ile meşe (Quercııs sp.), gürgen
(Carpinus sp.), defne (Laurus sp.), mersin
(Myrtus sp.), kuşdili (Rosmarinus sp.), lavanün
(Santolina sp.) gibi bazı yapraklı bitkilere,
topiari sanatı uygulanmaktadır.
Bitkilere budayarak küre, küp, piramit,
sütun, koni ve yumurta biçimlerinin verilmesi,
bu sanatın ilk örneklerini oluşturmuştur (6).
Boylu bitkilerden çoban püskülü (Ilex
aquifolium), akdiken (Crataegus monogyna),
batı mazısı (Thuja occidenîalis) gibi bitkiler
bahçelerde mimari eleman ya da sınırlayıcı, fon
oluşturucu eleman olarak bitki duvarları
şeklinde kullanılmaktadır. Bodur şimşir (Buxus
sempervirens, 'Suffruticosa'), parmak otu
(Potentilla fruticosa), lavantin (Santolina
chamaecyparissus), kırmızı yapraklı hanım tuzluğu
(Berberis thunbergii) gibi kısa boylu bitkiler
çiçek parterleri ile çim alanları kenarlarında
bordur bitkisi olarak kullanılmaktadır.
Çit şimşiri (Buxus sempervirens 'Arborescens')
adi porsuk (Taxus baccata) ve
Japon porsuğu (Taxus cuspidata) türleri ise budanarak
kuş, köpek gibi hayvan figürleri oluşturmada
kullanılmaktadır.