Toharistan Yabguluğu

Toharistan Yabguluğu
Başkent Varvaliz (Kunduz)
Yönetim Monarşi
Tarih
Kuruluş tarihi 658
Yıkılış tarihi 759

Toharistan Yabguluğu (Çince: 吐火羅葉護政權 veya 吐火罗叶护政权; Pinyin: Tǔhuǒluó Yèhù Zhèngquán), Belh ile Badahşan arasında yer alan Toharistan'da Batı Göktürk yabguları tarafından yönetilmiş Türk hükümdarlığı.

Tarihçe
Kuruluş dönemi

Toharistan bölgesi -Baktriya adıyla da tesmiye olunur tarihin akışı içerisinde değişik boyların ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ceyhun Irmağı'yla sulanan geniş otlaklara sahip olması bölgeyi geçimleri sürülere bağlı olan kabilelerin gözünde cazip kılan özelliklerden biridir. Öte yandan Himalaya Dağları'nın batı uzantısı olan tepeler ile Hindukuş Dağları bölgeyi çevreleyerek güvenli hâle getirmektedir. Ayrıca bölgenin bu özelliği sayesinde burada kurulan devletler varlıklarını uzun süre koruyabilmişlerdir.

6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Toharistan ve Soğdiana'da bölgenin coğrafi şartlarından yararlanan Ak Hunlar (Eftalitler) hüküm sürmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın batı kanadının hükümdarı İstemi Yabgu'nun 554-555 yıllarında savaş ilan etmesinin ardından 557'de Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile ittifak yapması sonucu Ak Hunlar mağlup düşmüş ve dağılma sürecine girmiştirler. Bilahare Toharistan'da otorite boşluğu ortaya çıkmıştır. Otoriteyi ele geçirmek isteyen Göktürk Kağanlığı, Çin kaynağı Soei chou'nun aktardığına göre bu durumdan faydalanmak için bölgeye T'ong chad Tse-k'i adlı bir şahsı göndermiştir.Göktürkler gün geçtikçe Toharistan'da etkisini arttırmıştır. Ak Hunlarlar ise devletleri yıkıldıktan sonra Toharistan'da yaşamaya devam etmişlerdir. Siyasi açıdan aktif olmasalar da oluşturdukları küçük müstakil krallıklar vardır.

616-617 yıllarında Ermeni asıllı Sasani komutan Smbat Bagratuni, Toharistan'da oturmakta olan Akhunlara karşı iki sefer düzenlemiştir. Bunun üzerine Akhunlar, Göktürk Kağanlığı'nın 6. yüzyılın sonlarında bölünmesi sonucu devletin batı kısmında kurulan Batı Göktürk Kağanlığı'ndan yardım istemiştir. Batı Göktürk Hükümdarı Tong Yabgu Kağan, bu isteğe cevap vermiş; fakat kağanlığın ordusu bilinmeyen nedenlerden ötürü geri dönmüştür. 625 yılında Tong Yabgu, bir sefer düzenleyerek İndus Nehri'ni geçmiş ve Toharistan'ın tamamını ele geçirmiştir. Bu olaylar yaşanırken oğlu Tardu Şad, bölgenin yönetimine atanarak yabguluğun ilk hükümdarı olmuşturBazı kaynaklar iki taraf arasında çatışmaların devam ettiği 618 senesini Tardu'nun tahta geçiş tarihi olarak vermektedir. Bu dönemdeki olaylara da kayıtsız kalan Ak Hun krallıkları ise yabguluğun egemenliğini kabul etmiş, özerk bir konum edinmiştirler.

Çin kaynaklarında Toharistan'da Göktürk egemenliği döneminin bahsi fazla geçmez. Çinli gezgin Xuan Zang, eserlerinde sadece yabguluktan Huo (Kunduz) şehrinde oturan Tardu Şad'a yaptığı ziyaret vesilesiyle söz etmektedir. Xuan Zang, 630'da gerçekleştirdiği bu ziyarette Tong Yabgu'dan haberler ve Tardu'nun karısının erkek kardeşi olan Karahoca hükümdarından mektup getirmiştir; ne var ki hatun bu ziyaretten kısa bir süre önce vefat etmiştir. O sırada hasta olmasına rağmen Tardu gezgini huzuruna kabul etmiştir. Ona kalmasını ve iyileştiği taktirde ona Hindistan'a kadar eşlik edeceğini söylemiştir. Tardu hastalığı atlatır atlatmaz ölen eşinin kız kardeşiyle evlenmiştir. Xuan Zang burada bir entrikaya da şahit olmuştur. Tardu'nun ilk eşinden olma, Tigin (Çince: 特勤) adı veya unvanını taşıyan oğlu yasak aşk yaşadığı teyzesini kışkırtarak babasını ona zehirletmek suretiyle öldürtmüştür. Tardu için tertiplenen cenaze töreninde Göktürk adetlerine göre yas tutulmuştur. Xuan Zang bu törenlere katılmıştır. Bilahare Tigin teyzesiyle evlenmişve eski hatunun diğer oğlu reşit çağda olmadığı için şad unvanını alarak tahta kendisi oturmuştur. Gezgini kendi başkenti olan Belh'e davet etmiş, o da bu teklifi kabul etmiştir.

Yabguluk, tâbiyetinde bulunduğu Batı Göktürk Kağanlığı 630'dan sonra karışıklık dönemine girince vukua gelen olaylarla muhatap olmuştur. Nushibi boyları, tarafını tuttukları Yabgu Kağan'ı rakibi olduğu için 641'in sonunda Taşkent beyi yardımıyla alt eden Bağaşa Tulu Kağan'ın kağanlığını tanımamış ve Toharistan'daki Türk boylarının yanına kaçmışlardır. Bu duruma öfkelenen kağan da bir sefer düzenleyerek Toharistan'ı cezalandırmıştır.Bu olaylardan birkaç sene sonra, 643-644 yıllarında Hindistan'dan Çin'e geri dönerken Toharistan'a uğrayan gezgin Xuan Zang yabguluğun hükümdarının sarayında bir ay kalmıştır. Tong Yabgu'nun torunu, Tardu'nun oğlu olduğunu söylediği hükümdarın "yabgu" unvanını taşıdığını not düşmüştür.

Yabguluk, Tang Hanedanı'nın Wu De (Çince: 武德) devrinde bir kez Çin sarayına elçi göndermiştir. Zhen Guan (Çince: 貞觀) devrinde de 635'in beşinci ve 645'in birinci ayında olmak üzere iki kez yollamıştır. Son elçi heyetini gönderen Toharistan hakimi yabgu olarak anılmaktadır ve muhtemelen Xuan Zang'ın dönüşü sırasında ziyaret ettiği kişidir. Fransız Türkolog Édouard Chavannes, son elçilik münasebeti ile Çin kroniklerinin bu yabgunun adını İşbara olarak bildirdiğini yazmış ve daha sonra yanlışlık yaptığını ifade etmiştir.Fakat bu tarihlerde devletin liderinin adının İşbara Yabgu olduğu başka kaynaklarca doğrulanmaktadır. İşbara'nın, Tardu'nun oğlu olduğu ve babasının ölümü üzerine 630'da yönetimi devralıp ikinci Toharistan şefi olduğu bilinmektedir diğer kaynaklarda aynı yıl, adı veyahut unvanı Tigin olan prensin başa geçtiği yer alır.