Tarihöncesi Yaşam

Tarihöncesi Yaşam, yeryüzünde daha insanlar ortaya çıkmadan önce var olan hay*van ve bitkilerden oluşur. İlk insanların yaşa*maya başlamasından bu yana birkaç milyon yıl geçmesine karşılık, yeryüzünde yaşamın 3 milyar yılı aşkın bir geçmişi vardır. Bu geniş zaman aralığı düşünülünce, canlıların çok büyük bir bölümünün tarihöncesi yaşam için*de varolduğu söylenebilir. Bunlardan bazıları kayaçların içinde fosil olarak günümüze ula*şabilmiştir. Değişik yaştaki kayaçlarda bulunan çeşitli fosiller tarihöncesi canlıların gelişimine ilişkin değerli bilgiler verir.

Bitki Yaşamındaki Gelişmeler
Yerkabuğunun oluşmasından yaklaşık 570 mil*yon yıl öncesine kadar süren Prekambriyen Zaman'daki ilk bitkimsi canlılar suyosunlarıydı.
İlk kara bitkileri ise ancak 400 milyon yıl ka*dar önce, Silüriyen Dönem'in sonlarında gö*rünmeye başladı. Bunlar, küçük yeşil sapları*nın tepesinde sporkeseleri taşıyan bitkiler ha*linde kıraç alanların nemli köşelerinde küme*leniyordu. Devoniyen Dönem'in başlarıyla Karbonifer Dönem'in sonlan arasında (yakla*şık 400-285 milyon yıl öncesi) günümüzdeki kibritotlarına, eğreltilere ve atkuyruklarına akraba dev bitkiler delta düzlüklerinde büyük ormanlar oluşturdu. Bu dönemde ortaya çı*kan ve yaklaşık 140 milyon yıl önce sona eren Jura Dönemi'nde yok olan tohumlu eğreltiler ilk tohumlu bitkilerdi.
İğneyapraklı ağaçlar 200 milyon yıldan önce, Triyas Dönemi'nde ortaya çıktı. Bu dönemi izleyen Jura Dönemi ile Kretase (Tebeşir) Dönemi'nin başlarında ormanların çoğu Şili arokaryası ve çamla akraba ağaçlar*dan oluşuyordu. Meşe ve söğüt gibi genişyapraklı ağaçlar ile ilk çiçekli bitkiler Kretase Dönemi'nde (yaklaşık 136-65 milyon yıl önce) evrimlendi. Günümüzün en bilinen bitkilerin*den olan otlar ise çok daha sonra ortaya çıktı. Üçüncü (Tersiyer) Dönem'in ortalarına, yani yaklaşık 40 milyon yıl öncesine kadar yeryü*zünde çayırlık alanlar yoktu.

Denizlerdeki İlk Hayvanlar
Yeryüzündeki hayvan yaşamının yalnız son 570 milyon yılına, yani yaşamın başlangıcın*dan bu yana geçen zamanın beşte birinden azına ilişkin olarak bir ölçüde yeterli bilgiye sahibiz. Bu tarihten önceki tüm hayvanlar yumuşak gövdeli olduğundan iyi fosilleşmemiştir. Ama Kambriyen Dönem'in başlangı*cında (570 milyon yıl önce), iyi korunabilmiş örnekleri günümüze kadar ulaşabilen sert kabuklar ve iskeletler ilk kez oluşmaya baş*ladı.
En çok rastlanan fosiller denizkabuklandır. Günümüz denizkabuklarını büyük ölçüde çiftçenetli yumuşakçaların kabuklan oluştu*rur. Ama Kambriyen Dönem'in denizkabukları, Brachiopoda denen bir grup hayvandan kalmıştır. Bunlar, çiftçenetliler gibi deniz dibine yerleşiyor, suda sürüklenen tanecikler*le besleniyordu. Brachiopoda üyelerinin bir*çok çeşidi, yaklaşık 280 milyon yıl önce başlayan Permiyen Dönem'e kadar oluşmuş kayaçlarda yaygın biçimde fosilleşmişti. Bun*lar daha sonra yerlerini çiftçenetlilere bıraktı ve pek az türüyle günümüze kadar varlığını sürdürebildi.
En çok rastlanan ilk yumuşakçalar, ahtapotların da yer aldığı kafadanbacaklılar ile kanndanbacaklıların deniz salyangozları gru*buydu. Kafadanbacaklılann bölmelere ayrıl*mış kabukları genellikle çeşitli sarmal biçim*lerde kıvrılmıştı. En önemlileri, 245-65 mil*yon yıl önce varlığını sürdüren ammonitlerdi.
Eklembacaklılar (yengeç ve ıstakoz gibi eklemli bacakları olan canlılar) Kambriyen Dönem'den beri yaşam tarihinde önemini korudu. En iyi bilinen ilk türleri trilobitlerd. Aynca, uzunluğu 2 metreye ulaşan Eurypterida da sayılabilir. Eklem*bacaklılardan örümcekler, kırkayaklar, akrepler ve böcekler denizden karaya geçen ilk canlılar oldu. Bu hayvanların karada yaşama*ya başlaması yaklaşık 400 milyon yıl öncesine, yani Silüriyen Dönem'e rastlamaktadır.
Derisidikenliler (denizyıldızı ve akrabaları) bir başka eski hayvan grubudur. Yaklaşık 345 milyon yıl önce başlayan Karbonifer Dönem' de deniz diplerindeki geniş bölgeler denizlaleleriyle kaplanmıştı. Bunlar, bir sapla suyun dibine bağlanmış, eğreltiotlarını andıran hayvanlardı. Denizlalelerinin binlerce türün*den günümüze yalnız 80 kadar tür kalmıştır.
İlk mercanlar günümüzün resif oluşturan çeşitlerinden değildi. Denizşakayıkları gibi, vazo biçiminde kabuksu bir kılıf içinde yalnız yaşayan hayvanlardı. Yaklaşık 500 milyon yıl önce başlayan Ordovisiyen Dönem'de çoğala*rak çeşitlendiler. Resif oluşturan mercanlar ise 230 milyon yıl kadar önce, Triyas Dönemi' ne kadar gelişmedi (bak. Mercan Resifi).
Solucan benzeri canlılar, dallanarak gelişen birkaç önemli evrim çizgisinin ortaya çıkması*na neden oldu. Bunlardan biri Kambriyen Dönem'den Silüriyen Dönem sonlarına (yak*laşık 395 milyon yıl öncesine) kadar oluşmuş kayaçlarda yaygın biçimde fosilleşmiş, dallan*mış koloniler halinde yaşayan graptolitlerdi.

Omurgalı Hayvanlar
Solucan benzeri canlılar omurgalı hayvanların türemesine yol açtı. Bu evrim çizgisindeki hayvanlarda önce sırt boyunca, sinir sistemi ve kan damarlarını destekleyen çubuk biçi*minde sert bir doku gelişti. Sırtipi (notokord) denen bu yapı daha sonra omurgaya dönüştü. Ardından solucanın her bölütü bir çift kabur*gayla desteklenirken beyni ve duyu organları, kafatasına dönüşecek sağlam bir yapıyla çev*relendi. İşte ilk balık bu temel özelliklere uygun görünüşteydi. Daha sonra çeneler ve yüzmeye yardımcı yüzgeçler gelişti.
Devoniyen Dönemin sonlarına doğru (yak*laşık 350 milyon yıl önce), bir balık grubunda havayla solunum yapabilecek akciğerler ve karşılıklı yerleşmiş kaslı yüzgeçler ortaya çıktı. Eusthenopteron cinsi bu özelliğe sahip balık*lardan oluşuyordu ve içinde yaşadığı göller kuruduğunda varlığını karada sürdürebilecek yeterlikteydi. Artık böyle bir balıktan ya*şamlarının bir bölümünü karada geçiren amfib*yumlara geçiş için küçük bir adım kalmıştı.
Gerçekten ilk amfibyumlar Devoniyen Dö*nem'de göründü, lehthyostega büyük bir se*mendere benziyordu. Ama balığınkini andı*ran kafası ve kuyruğunun gerisinde yüzgeci vardı. Bu donemi izleyen Karbonifer ve Permiyen dönemlerde amfibyumlar büyük önem kazandı ve gelişimlerinin doruğuna ulaştı. Bazıları, örneğin 5 metre uzunluğuyla dev bir timsahı andıran Eogyrınus turbalıklar-daki sığ sularda dolaşarak balıkları avlıyordu.
Uzunluğu 2 metreyi bulan Eryops gibi öbür in amfibyumlar ise yaşamlarını büyük ölçüde karada geçiriyordu. Bu amfibyumlar giderek günümüzün küçük kurbağa ve semenderleri*ne dönüşürken yerlerini sürüngenlere bıraktı.
Archosauria grubu en dikkat çekici ilk sürüngenleri kapsıyordu. Timsaha benzeyen bu hayvanlar Permiyen Dönemin sonlarına kadar sularda yaşadı. Daha sonra karalara yayıldılar. Güçlü arka ayaklan ve yüzmeve yarayan kuyruklarının desteğiyle iki ayaklan üstüne kalkabilen bu sürüngenlerden dino*zorlar türedi. Dinozorlar yaklaşık 230 milyon yıl öncesinden 65 milyon yıl öncesine kadar süren Triyas, Jura ve Kretase dönemlerinde karalarda dolaşan en güçlü yaratıklardı (bak. Dinozor). Öte yandan, Archosauria grubun*dan, Pterosaurus olarak bilinen uçan sürüngen*ler gelişti. Kuşlardan çok yarasaları andıran bu hayvanların geniş derimsi kanatlan vardı. Kuştüyü yerine kıllarla kaplı kanatlan, ön kenarları boyunca son derece uzamış dördün*cü parmağa bağlanıyordu. Çuetzalcoatlus'un kanat uçları arasındaki açıklık 12 metreydi. Archosauria grubunun bir başka dalından ise kuşlar türedi.
Arkeopteriks bilinen ilk kuştu. Jura Dönemi'nin sonlarına doğru (yaklaşık 150 mil*yon yıl önce) yaşayan hu hayvan kuştüyleri taşıyan küçük bir dinozor görünümündeydi Ama ondan ya da onun benzerlerinden günü*müz kuşları türedi.
Archosauria grubu dışında kalan sürüngen*ler arasında lehthyosauria ve Plesiosauria sayılabilir. Bu iki grubun üyeleri denize geri dönerek yaşamlarını sürdürmüştür. İçlerin*den lehthyosaurus cinsi yunuslara benzer bir görünüş kazanırken, Cryptocleidus cinsinde uzun boyun ve kaplumbağanınkine benzer gövde gelişmişti.

Memelilerin Ortaya Çıkışı
Sürüngenlerin Karbonifer ve Permiyen dö*nemlerde yaşayan başka bir grubu memelilere benzer sürüngenleri kapsıyordu. Archosauria üyeleri suda yaşarken, bunlar karada yaşıyor*du. Evrim sürecinde, vücut sıcaklıklarını düzenleyebilecek bir yapı kazandılar, posta hüründüler ve doğurarak üremeve başladılar. Böylece bu sürüngenler memelilere dönüştü.
İlk memeliler fare gibi küçüktü ve gelişimle*rinin doruğundaki sürüngenlerin yanında önemsiz bir grup oluşturuyordu. Bu konumla*rı dinozorlar çağı boyunca da değişmedi. Ama dev sürüngenler yok olunca egemenlik sırası memelilere geçti.
Yakın (Senozoyik) Zaman'ın başladığı yak*laşık 65 milyon yıl imce memeliler birden bire büyük bir çeşitlilik kazandı. Karalar önemli ölçüde ormanlarla kaplı olduğundan bu hay*vanların çoğu ormanlarda yaşıyordu. Ama il*kel balinalar olan Basilosaurus ve ilk yarasa Icaronycteris gibi çok özelleşmiş gruplar geli*şerek yüzen ve uçan sürüngenlerin yerini aldı.
Yakın Zaman'ın ortalarında (31 ya da 40 milyon yıl önce) çayırlarla kaplı büyük düz*lüklerde iyi koşabilen hayvanların evrimi ger*çekleşti. Hyracotherium gibi ağaçların yap*raklarını yiyerek ormanlarda dolaşan küçük yapılı ilk atlar Merychippus gibi iri yapılı, çevik ve otlayarak beslenen atlara dönüştü. Otobüs kadar büyük olan Baluchitherium cinsinden gergedanlar bu dönemde ortaya çıkan en iri kara memelileriydi.
Güney Amerika ve Avustralya gibi obur kıtalardan yalıtılmış büyük kara parçalarında, başka hiçbir yerde bulunmayan memeliler ortaya çıktı. Dev bir armadiloya benzeyen Glyptodon ile Megatherium cinsini oluşturan dev yapılı yer tembel hayvanları Güney Ame*rika'da yaşadı. Güney Amerika, Kuzey Ame*rika'ya bağlanınca kuzeyden gelen hayvanlar güneye yayıldı ve buradaki hayvanları büyük ölçüde yok etti.
Buzul Çağı'nın başladığı yaklaşık 2.500.000 yıl önce soğuk ve ıssız alanlarda tüylü mamut ve tüylü gergedan gibi soğuk iklim memelileri yaşıyordu. Smilodon cinsinin üyeleri gibi uzun ve keskin dişler geliştiren kıhçdişli kap*lanlar bu iri hayvanları avlayıp yedi. Kedigil*lerin bu iri yapılı türlerinden bazıları 10 bin yıl öncesine kadar varlıklarını sürdürdü. Yakın Zaman'da insansımaymun benzeri ataların*dan evrimlenen insanlar bu dönemde ege*menliğini kurdu.