PANTEİZM (Kamutanrıcılık - Tümtanrıcılık)

Tanrı ile evreni bir aynı ve özdeş kabul eden görüştür. Panteizm anlam olarak tümtanrıcılık demektir.

Panteizme göre Tanrı'nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur. Tanrı doğada nesnelerde insan dünyasında vardır. Her şey Tanrı'dır.

Bu algılamada Tanrı’nın evrenin kendisi olduğunu savunulur. Panteistler evrende varolan her şeyin (atomhareket insan doğa fizik kanunları yıldızlar... ) aslında bir bütün olarak Tanrı’yı oluşturduğunu söylerler. Bu bakımdan evrende vuku bulan her olay her hareket aslında doğrudan Tanrı’nın hareketidir. Bu görüşün ilginç ve çarpıcı bir sonucu insanın da Tanrı’nın bir parçası olduğudur.

Panteizme göre; Tanrı her şeydir ve her şey Tanrıdır. Tanrı – Evren - İnsan ayırımı yoktur. Böyle bir ayrım aklın yanılsamasıdır. Aşkın bir Tanrı var olmadığı gibi her hangi bir yaratmadan da söz edilemez.

Evreni algılayış biçimi olarak Panteizm Hindu Buda dinlerinde hayal gücü geleneğine uygun bir anlayıştır. Felsefî bir tasarım olarak Panteizm ise eski Yunan felsefesinde Plotinos (205-270) Rönesans'tan sonra Giordano Bruno (1548-1600) ve Spinoza (1632-1677) tarafından temsil edilmiştir. Düşünsel kökü Antik Çağ Yunan Stoacılığına dayanan Panteizmin ileri sürdüğü “Evrenin Ruhu Anlayışı” Hegelciliği ve Spinozacılığı doğurmuştur.


Tek Tanrı’lı Dinlerdeki Tanrı-Alem ayrılığı Yaratan-Yaratılan diye bir ikilem Panteizmde yoktur. Doğayla Tanrı bir ve aynı şeydir. Tanrı yaradan değil varolandır ve evrenin tümüdür. Evrende görülen şeylerden gayri bir Tanrı yoktur. Tanrı evrendeki bütün varlıkların toplamıdır. Evrenin başlangıcı ve sonu yoktur. Evrendeki mevcut canlı cansız her şeyin bütünlüğü Tanrı’dır. Önsüz ve sonsuz olan Tanrı hem makro kozmosta (evrende) hem de mikro kozmosta (insanda) bulunur.

Antikçağ Grek Stoacıları Yeni Platoncular ve Doğunun Vahdet-i vücut anlayışı Yahudilerin Kabalası gibi çeşitli felsefî biçimlere bürünen bu inanç çağımıza kadar süregelmiştir. Panteist olarak adlandırılan bazı Yahudi Hıristiyan ve Müslüman düşünürler vardır. Ancak Panteizmi üç semavi din genelde reddetmektedir.

Panteizm Arapça’da karşılığı “Vücudiyye” sözcüğüdür. Tanrı anlayışı olarak “her şeyi Tanrı tanımak varlığı ancak ona vermek” olarak özetlenebilir. Bunu “sonsuzluk sonsuz olan varlık; Tanrı tabiat” olarak tarif edenler de olmuştur. Bu Vahdet-i Vücut yani varlığın değil Vahdet-i Mevcut yani fiziki evrenin tabiatın birliği inancına varır ve tabiatın Tanrı oluşuna tabiattan başka bir varlık bir Tanrı bir gerçek bulunmayışına inanmaktır. Özetle Vahdet-i Mevcut son tahlilde Ateizmden Tanrı tanımamaktan başka bir şey değildir. Vahdet-i Vücut yaklaşımında Tanrı yaratılmışların hiçbirine benzemez ve bu inanç eşyanın hakikatini Tanrı’da görür oysa Panteizmde fiziki evrenin kendisi Tanrı’dır.

Panteizme göre evrenin toplamı Tanrı’dır ve evrenin dışında gizemcilerin savundukları gibi bir Tanrı yoktur. Açıkçası her zerre onun kendisidir. Gizemciliğe göre de her zerre İlahi güzelliği yansıtan bir ayna ve araçtır. Evrenin yaratılış nedeni Tanrı’nın güzelliğini yansıtmak ve göstermek içindir.

Panteizm üç Türdür;

1. Tabiatçı Panteizm: Tek realite tabiattır. Tanrı da tabiatın içinde var olandır. (Dideron Boron d’Holbach)

2. İdealist Panteizm: Tek realite ruhtur. Tanrı da ruhun özünde var olandır. (Hegel Fichte Brunschvicg)

3. Teolojik Panteizm: Felsefî anlamda asıl Panteizm budur. Evrende tek realite Tanrı’dır. Diğer bütün varlıklar evren dünya tabiat insan ruhlar vs. her şey Tanrı’nın varlığında oluşmuştur. Hiçbir şey onun dışında değildir her şey odur.

Bruno Boehme Spinoza gibi filozofların ileri sürdüğü Tek-ilkeci (monist) Panteist görüş giderek Tasavvuf içinde de benimsenmiştir. Tasavvuf düşüncesi de özünde bir panteist anlam taşımaktadır. Anadolu mutasavvıflarından Hallac-ı Mansur ve Mevlâna bu düşüncededir.

PAN-ENTEİZM (Çift kutuplu Kamu-Tanrıcılık ya da Diyalektik Tanrıcılık )

Spinoza ağırlıklı Panteizm algılayışına göre Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı’dır. Tanrı-Evren-İnsan ayırımı yoktur böyle bir ayrım aklın yanılsamasıdır. tanrıbilimsel olarak Tanrı Evren İnsan bir ve aynıdır. Aşkın bir Tanrı var olmadığı gibi her hangi bir yaratmadan da söz edilemez. Spinoza’nın bu görüşü ailesinin göç ederek ayrıldığı Endülüs İspanya’sındaki ünlü mutasavvıf Muhiddin-i Arabî’nin etkisiyle oluşmuştur. Bilindiği gibi Arabî’nin görüşü "Vahdet-i Vücut" olarak ileri sürülmüştü. Ancak bir çoklarının sandığının aksine Spinoza’nın Panteizmi ile Arabî’nin Vahdet-i Vücut anlayışı birbirinin aynı değildir. Spinoza’da Tanrı evrendedir ve evren kadardır. Arabî’de ise Evren Tanrı’dadır ve bu durum Tanrı’yı sınırlamamaktadır.

İngiliz düşünürü White Head’e göre Tanrı’nın her türlü değişmenin ötesinde değişmez bir niteliği ve bunun yanında bir de değişen ve oluşan bir niteliği vardır. Tanrı değişmeyen yanıyla devinimi başlatmıştır ve Evrenin bilincindedir. Ancak Tanrı bu konumda kalmış olsaydı ilk devindirici özgür öncesiz ve yetkin olarak kalacak ama varoluşa katılmamış olacaktı. Diğer niteliği ile ise Tanrı değişme ve oluşma sürecinin içinde ve bilincindedir. Bu nedenle Tanrı’nın evrende içkin (evrenin maddesine karışmış-içinde bulunan) olduğunu söylemek de doğrudur. Evrenin Tanrı’da içkin olduğunu söylemek Tanrı-Evren ilişkisinin karşılıklı olduğunun farkına varışın göstergesidir.

Süreç felsefesi olarak da ifade edilen ve White Head’le başlayan bu akıma Pan-enteizm ya da Diyalektik teizm denir. Pan-enteizme göre Tanrı hem değişmeyen (mutlak) hem de değişen (göreli) dir. Hem zamanın içinde hem dışında hem sonlu hem de sonsuzdur. Aynı zamanda hem tikel hem tümel hem neden hem sonuçtur.

Hartshorne Tanrı’nın bir soyut bir de somut iki yüzü olduğunu söyler. Soyut niteliğiyle Tanrı mutlaketkilenmez erişilmez ve değişmezdir. Somut yanıyla ise etkilenir ve değişir. Tanrı bu iki niteliğinde de yetkindir. Ancak bu yetkinlik klâsik Teizmdeki gibi değildir. Oradaki yetkinlik değişmeyen donmuş bir yetkinliktir. Buradaki yetkinlik değişir ancak bu değişme tanrısal bir değişmedir. Yani yetkinliğe doğru değil yetkinlik içinde bir değişmedir. Bu tanımla Pan-enteizm hem Deizmden hem de Panteizmden ayrılır.

Özet olarak; Panteizm ile Pan-enteizm arasında önemli bir fark vardır. Panteizmde her şey tanrıdır. Pan-enteizimde ise her şey Tanrı’dan sudur etmiştir (oluşmuştur). Ruhun tek amacı oluştuğu Tanrı’ya dönmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrim/tekamül den geçmektir.