Gerek 1989 yılında Doğu Avrupa'daki rejimlerin bir bir çökmesi gerekse 1991'in sonlarına doğru Sovyetler Birliği'nin dağılması, burjuva ideologlar ve bu ülkeleri bir şekilde sosyalist olarak gören "Marksist" çevreler açısından "reel sosyalizmin sonu"ydu. Oysaki, SSCB'nin 1920'lerin ortalarından itibaren geçirdiği evreleri iyi irdeleyenler için yıkılan sadece başka bir kapitalist bloktu.

SSCB'nin oluşumu ve evrimi

1917 Ekim Devrimi'nin ardından Bolşevikler ve dünyadaki devrimci Marksistler genel bir dünya devrimi beklentisi içersine girmişlerdi. Ancak bu sırada Rusya'da patlak veren iç savaş birkaç sene içersinde ülkeyi harabeye çevirdi, ülkedeki üretici güçler büyük tahribata uğradı. Bu arada devrimi öncülük eden pek çok işçi ve yoksul iç savaş sırasında hayatını kaybetti. Bolşevik Parti'de de bu süreç içersinde de bürokratik yozlaşmayı hızlandı. Diğer yandan İç Savaş'ın hemen ardından yeni cumhuriyetlerin de katılmasıyla 31 Aralık 1922'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kuruldu. Birliğin o dönemdeki amacı tek merkezli bir devlet kurmak değil, dünya devriminin gerçekleşmesiyle birlikte halkların eşitliğine dayalı bir federasyon kurmaktı.

Fakat 1920'lerin ortalarından itibaren Stalinist bürokrasinin yönetimi ele geçirmesi ve tek ülkede sosyalizm şiarıyla birlikte SSCB'nin ekonomik ve siyasal sistemi Rusya merkezli bürokratik devlet kapitalizmine dönüşmüştü ve Rus olmayan topluluklar üzerinde ulusal baskı artmıştı. Bu durum 1936 Anayasası ile birlikte adeta netleşmişti. Gerek 1936 gerekse 1977 Anayasalarında ayrılma hakkı da dahil ulusların kendi kaderini tayin hakkı tanınsa da, bu durum Stalinist ve sonrası dönem boyunca sadece teoride kalacak, 1991 yılına kadar yani birliğin dağıldığı tarihe kadar bu hak pratiğe geçmeyecekti. Hatta İkinci Dünya Savaşı sonrası Litvanya, Letonya ve Estonya gibi Baltık ülkeleri zorla birliğe dahil edilmişti (Böylece birlikteki cumhuriyet sayısı 15'e yükselmişti). İkinci Dünya Savaşı'nın ardından SSCB, 1950'lerin sonunda Stalinist politikalar sonucunda ağır insani, sosyal ve ekolojik bedeller pahasına uzaya insan gönderen nükleer bir güce dönüşecekti.

1956 yılına gelindiğinde Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin 20.Kongresi'nde bürokratik klikler arası mücadeleye paralel olarak Stalin eleştirisi yapılsa da benzer politikalar sonraki dönemlerde de sürdürülecekti.

Birliğin dağılışı

1970'lerin ortalarından itibaren dünya kapitalist sisteminde üretim modelindeki dönüşümle birlikte Sovyetler Birliği'ndeki ekonomik model artık Batı Kapitalizmi ile rekabet edemez hale geldi. Diğer yandan Batı Blok'u ile silahlanmaya dayalı yarış da artık sürdürülemez boyuttaydı. 1980'lerle birlikte Afganistan Savaşı ekonomik krizi daha da derinleştirdi. Bunun üzerine 1985 yılında Gorbaçov'un temsil ettiği bürokratik kanat, "glasnost ve prestroyka" adı verilen bazı ekonomik ve politik düzenlemelerle ülkedeki krizi aşmaya çalıştı. Bu kapsamda sınırlı da olsa bazı politik haklar tanıdı, yine ekonomide bazı alanlarda piyasa kapitalizmine geçiş konusunda adımlar attı. 1980'lerin sonunda Sovyetler Birliği'ndeki politik dönüşüme paralel olarak Doğu Avrupa rejimlerinde de dönüşüm yaşandı ve 1989 yılında bütün bu sistemler yıkıldı. Prestoryka ve glasnost ülke içinde de etkili oldu. 1990 yılında Birliğe bağlı cumhuriyetler egemenlik ilan etti.

1991 yılında 19 Ağustos'ta gelişmelerden rahatsız olan eski bürokratik kanat durumdan rahatsız olarak bir darbe girişiminde bulunsa da başarısız oldu. Bunun da ötesinde darbe girişimi Sovyetler Birliği'nin dağılmasını hızlandırdı. Eylül ve ekim aylarında Rusya hariç hemen hemen bütün cumhuriyetler anayasada yer alan ayrılma hakkına dayanarak bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bunun üzerine 8 Aralık 1991'de Rusya ve bazı eski Sovyet cumhuriyetlerinin katıldığı Bağımsız Devletler Topluluğu kuruldu. 22 Aralık'ta Gorbaçov'un istifası, 26 Aralık'ta da Rusya Federasyonu'nun bağımsızlığını ilan edip Kremlin Sarayı'ndan orak çekiçli kızıl bayrağın indirilip üç renkli Rus bayrağının asılmasıyla SSCB tarihe karışmış oldu.