oksalatlar - oksalatlı bitkiler - sodyum oksalatlı bitkiler - potasyum asit oksalatlı bitkiler
Bitkiler aleminde (pancar, kuzu kulağı, ışkın) oksalik asit ve tuzlan (oksalatlar) yaygın olarak bulunur. Oksalat düzeyi ışkında 12-14; kuzu kulağının yenilebilir kısımlarında da 2-7 g/kg'a ulaşabilmektedir. Pancar yapraklan da 7-10 g/kg kadar çözünür okzalat ve okzalik asit içerebilir. Rutubetli ortamda depolanan ot ve samanda üreyen bir mikroskobik mantar (Aspergillus niger) da okzalat yönünden zengindir.

Ruminantlarda, retikülorumen mikroflorası tarafından degrade edilebilen oksalik asit ve tuzlan, kalsiyumla birleşerek çözünmeyen kalsiyum oksalata dönüşür. Rasyonda kalsiyum düzeyine bağlı olarak emilebilen oksalatlar plazma kalsiyumuyla birleşerek hipokalsemiye, kalsiyum oksalat kristalleri de, eliminasyonları sırasında, böbrekte travmatik lezyonlara neden olur. Oksalik asit, bitkilerde sodyum oksalat, potasyum asit oksalat ya da kalsiyum oksalat formunda bulunur. Çözünür, dolayısıyla emilebilir özellikte olan sodyum ve potasyum oksalat kalsiyum iyonlarıyla birleşerek kalsiyum oksalata dönüşebilir. Kalsiyum oksalat çözünmediği için sindirim kanalından emilmez.

Ancak, oksalik asit ve oksalatlar rumen mikro-organizmaları tarafından kısmen parçalanır. Sindirim kanalından emilen oksalatlar kana geçerek plazmada kalsiyum iyonlanıla birleşir. Böylelikle hipokalsemiye neden olabilirler. Kanda şekillenen kalsiyum oksalat kristalleri ise nefronda travmatik lezyon oluşturur. Oksalik asit, ayrıca süksino- ve laktodehidrojenaz enzimleri aracılığıyla enerji metabolizmasını etkiler, hemolize de neden olabilir.

Oksalatlı bitkilerle zehirlenme en çok koyunlarda görülür. Çünkü, koyun otlakları genelde oksalat içeren bitkiler yönünden zengindir. Hızlı büyüme dönemindeki bitkilerle, kuru bir yaz mevsiminden sonra ılık ve nemli sonbaharda oksalatlı bitkilerle zehirlenme insidensi yükselir.

Koyunlarda oksalata karşı tolerans gelişebilir. Bu nedenle otlağa yabancı hayvanlar, yerlilere oranla daha duyarlıdır. Oksalatlı bitkilerin egemen olduğu yörelerde yetiştirilen koyunlar günde 75 g kadar oksalatı, zehirlenme belirtisi göstermeksizin tüketilebilmektedir. Bununla birlikte oksalatlı bitkilerin toksisitesi, rasyondaki kalsiyum düzeyi, tuz açığı ve retikülo-rumen mikroflorası ile de yakından ilgilidir. Gebe ve Laktasyon döneminde olan hayvanlar, diğerlerine oranla daha duyarlıdır.

Hastalığın görülebilmesi için, fazla miktarda oksalatlı bitkinin tüketilmesi gerekir; çözünür oksalatlar sindirim kanalı içeriğindeki kalsiyum iyonlarıyla birleşerek kalsiyum oksalata dönüşür. Kalsiyum oksalat kısmen degrade edilir ya da emilmeksizin vücuttan atılır. Fazla miktarda oksalat alındığında, çözünür oksalatların tamamı kalsiyum oksalata dönüştürülemez. Çözünür oksalatlar da emilerek zehirlenmeye neden olur.

Kısa sürede fazla miktarda oksalatlı bitki tüketen hayvanlarda 2-4 saat içinde durgunluk, sürüye uyumsuzluk gibi ilk semptomlar dikkati çeker. Rumen hareketleri azalır, hafif timpani ve midriazis şekillenir. Kimi zaman hipokalsemi tablosu görülür. Kalp hareketleri yavaş, solunum yüksektir. Hastada yatma istemi ve sık sık miksiyon hareketi (işeme pozisyonu) dikkati çeker. İdrar, hematüri nedeniyle kahverengi kırmızı renktedir. Son dönemde kas titremeleri, sendeleme, parezi, dekubitus ve koma şekillenir. Sağaltım için kalsiyum preparatları (kalsiyum boroglukonat, % 25) verilir. Hastaya bol içecek verilir.

Profilaksi için, oksalatlı bitkilerin egemen olduğu otlaklar dönüşümlü değerlendirilir. Tuz açığı giderilir ve hayvanların susuz kalmamalarına özen gösterilir. Kalsiyum tuzlan ve kemik ununun zehirlenmeye karşı koruyucu etkisi tartışmalıdır. Oksalatların en toksik olanları sodyum oksalat ve potasyum asit oksalattır.