İran Edebiyatı

Firdevsî 934-1020
İranlı şair.
İran'ın Homeros 'u diye tanımlayabileceğimiz Akıllı bir adam senin düşmanın bile olsa cahil bir dosttan iyidir... Bilgili olan güçlü olur... Dünya baştan başa aslı olmayan bir masaldan başka bir şey değildir... sözlerinin sahibi epik yazar Firdevsi İran edebiyatının ve belki de dünyanın en büyük hamasi şairlerinden biri olarak kabül edilir.Firdevsî İran edebiyatının da en güçlü şairlerindendir. Dünya edebiyatı içinde de eserleriyle saygın bir yeri vardır. Firdevsi (Ebülkasım Mansur Bin Hasan Firdevsi) (d. 934 Tus - ö. 1020 Tus). İranlı şair.Başlıca yapıtı Şehname yi (60000 beyitten oluşur; ilk insandan 3. Yezdgerd dönemine kadar İran tarihi anlatır) tamamlayınca 1010 yılında Gazneli Mahmut'a sunan Firdevsi bağlanan aylığı az bulduğu için sultanı ağır biçimde hicvedince Gazze'den göçmek zorunda kaldı. Bir süre Herat'ta ve Taberistan emiri Şehriyar'ın yanında kaldıktan sonra Tus'a dönerek orada öldü.Firdevsi nin soyca bir Dihkan ailesinden olduğu söylenir.Doğum yılı kesin olarak bilinmemektedir.Firdevsi'nin Şahname adlı eseri vardır Tarihsel olaylara eski destanlara olan ilgisi onu şehname'yi yazmaya yöneltti.

Açıklamalar:
Gazneli Mahmut (d. 2 Ekim 971 - ö. 30 Nisan 1030)(Farsça Yemin el-Devlet Mahmut)(Tam ismi: Yemin el-Devlet Abdülkasım Mahmut ibn Sebük Tigin) 997-1030 yılları arasında Gazne Devleti nin hükümdarıydı. Gazneliler Devletinin kurucusu babası Sebük Tekin'dir.

Eseri:
Şehname( Firdevsi'nin eski İran efsaneleri üzerine kurulu manzum destanıdır. İran edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilir.)

Şehname Hakkında:
Şahname İran topraklarına düşkün ve yorgun düşmüşleri gölgesinde serinleten eski bir milletin soy kütüğü gibidir. Bu gölgede ne pehlivanlar yetişmiş ve onun esrarengiz hikayelerinde yaşamıştır. Yarattığı büyük hamasiyle İran ve İslam kültürünü en iyi şekilde yansıtmış olan Firdevsi İranlıların nasıl ilahi mesajı kabul edecek müsait bir camia olduğunu ve bu ilahi dini kabullendiklerini göstermiştir.
İranlıların İslamın ilk yıllarından beri bu ilahi dinin yayılması için canı gönülden çalışmışlardır. Bu yüzden Şahname’yi sadece şairlik ve edebiyat açısından değerlendirmek yeterli olmaz. Manzum hikayelerin yanı sıra Şahname beyit beyit harf harf eski bir milletin arzularını hayallerini ve yaşamını dillendiren soyname gibidir.
Büyük şair Firdevsi H. 370-71 yılında Şahname’yi yazmaya başlamıştır. Yaklaşık 35 yıl bu büyük hamasinin tamamlanması için uğraşmış ve bu yolda çok cefalar çekmiştir. Daha doğrusu Firdevsi bütün benliğini varlığını bu işe vakfetmiştir.
Bu büyük şair H. 411 yılında vefat etmiş ve Tus şehrinde kendi bağı içinde toprağa verilmiştir. Hayatının nasıl geçtiğini tam olarak bilmediğimiz Firdevsi’nin belki de şerh-i halini kaleme aldığı ölüm karşısında mana bulan Şahname pehlivanlarının yaşamında aramak gerekir.
Şahname 60000 beyitten oluşan büyük bir manzumedir ve mitoloji pehlivanlık ve tarihi üç bölümden oluşmaktadır.
Bu eserin en önemli kaynağı olarak öncelikle Ebu Mansuri’yi söyleyebiliriz. Ayrıca Azadserv adında şahsın Rüstem ve Gerşasp hanedanı hakkında rivayetleri ve Firdevsi’nin bizzat kendisinin insanlardan dinlediği hikayeler de Şahname’nin kaynaklarıdır.
Şahname’deki masalları hikayeleri sadece zahiri yapısıyla değerlendiremeyiz. Zira mitoloji masallar birçok oluşumun gerçeklerini bize yansıtan belki de ilk kaynaklardır.
Bu masalların dili de sembolik ve rumuzludur. Buna dikkat edilmezse bu masallar basit birer hikayeye indirgenmiş olur.
Şahname iyi ve kötünün savaşımının rivayetidir. Siyavuş’un Sovdabe’nin hileleri sonucu ölümü Feridun ve Kave’nin zalim Dehak ile savaşı Menuçehr’in kini … bütün bunlar bu iyi-kötü savaşımını anlatmaktadır. Firdevsi ise hep iyinin yanında yer alan bir ermiş gibidir.
Şahname bir de devamlığı güzelliği ve azametinden dolayı düşmanları kendine çeken İran’ın pehlivanların onu hep savunmaya hazır olmalarını istemesini anlatmaktadır. Bu ruhiyeyle yetişen İranlıların vatan sevgisi ve bu uğurda fedakarlıkları Şahname’de mücessem olmuştur.
Firdevsi’nin Şahname’si şiiriyle edebiyatıyla ve kullandığı edebi sanatlarıyla dün de bir şaheser olduğu gibi bugünde bir eşsiz kaynak olarak karşımızda durmaktadır.
İçinde barındırdığı duygu düşünce ve kültür bütün insanlığı kucaklamaya hazırdır.

Netten bir yorumFirdevsî İlkçağ İran düşüncesini ve inançlarını savunmuş Arapları ağır dille yermiştir. 1010 yılında Horasan’ın Türk hükümdarı Gazneli Mahmut’a sunduğu 60.000. (öyle olduğu tahmin ediliyor-orijinal eser asla bulunamamış) beyitlik Farsça mesnevisinde İran mitolojisini yüceltmiş(unutulmaması gereken konu şahnamenin kaynaklarından birinin Avesta ve zerdüşt mitolojisi olduğudur ) Arapları ise aşağılamıştır. Firdevsî Şahnamede: “ Bir zamanlar çölde deve sütü ve kertenkele etiyle geçinen Araplar işi o kadar azıttılar ki aaa’lerin ( eski Fars hükümdarları aaakubat aaakavus aaahusrev v.b.) taçlarını istemeye başladılar. Tuu senin yüzüne kahbe felek tuu!’’ demektedir.

Türk hükümdarı Gazneli Mahmut İran mitolojisi kahramanları Zal’ı Zaloğlu Rüstem’i Saka Türkü kağanı Alp Er Tunga’ya (Efrasyab) karşı savaşlarındaki başarılarından dolayı öven Şehname’yi ödüllendirmiş ve sarayının duvarlarına işletmiştir. Gazneli Mahmut ve kendisinden sonra hükümdar olan oğlu Mes’ut Türkçe konuşuyorlardıysalar da –Firdevsî’nin Farsça’yı işleyip geliştirme çabalarını destekleyecek ölçüde anadillerinin bilincinden yoksun olduklarından- kurdukları devlet daha sonra Farslaşmıştır. Sonradan kurulan Türk devletlerinde bu arada Osmanlı’da Zaloğlu Rüstem bizim ulusal kahramanımız gibi tanıtılmış buna karşılık Türk kahramanı Alp Er Tunga (Tonga) unutulmuştur. Zaloğlu Rüstem’in Alp Er Tunga’yı hile ile yakalatmasının anısı olarak dilimizde “Tongaya düşmek’’ deyimi kalmıştır. Osmanlı divan şairleri kendi ulusal destanımızmış gibi Şehname’den etkilenmişlerdir.)