Genel Dokuma Bilgileri

GENEL DOKUMA BİLGİLERİ
İnsanların giyim, dekorasyon ve endüstriyel amaçlı tekstil yüzeyleri ihtiyaçlarını karşılayabilmek için 3 farklı tekstil yüzeyi elde etme yöntemi vardır:
a. Dokuma Yüzeyler
b. Örme (Trikotaj) Yüzeyler
c. Dokusuz (Nonwoven) Yüzeyler
2. DOKUMA NEDİR? DOKUMA KUMAŞ NASIL OLUŞUR?
Dokuma, belli kaidelere göre iki iplik sisteminin dik açı yaparak çaprazlamasından oluşan bir tekstil işlemidir. Meydana gelen iplik çaprazlamasına bağlama veya örgü (doku) adı verilir [1].
Dokumayı oluşturan uzunlamasına ipliklere çözgü, yatay ipliklere da atkı denir.
Dokumada çözgü iplikleri birbirine paralel olarak belli bir sayıda ve yan yana bulunurlar. Dokumanın yapıldığı yöne doğru ilerlemesi gereken çözgü tabakası arasından atkı ipliğinin geçirilmesi ve bunun kumaşa dahil edilmesi sürekli olarak tekrarlanan temel işlemlerdir. Buna göre dokuma işleminde 3 temel safha vardır:
1- Ağızlık açılması
2- Atkının atılması
3- Tefenin atkıyı kumaşa dahil etmesi
Dokuma makinalarında atkının atılmasından önce ağızlık açılması gerekir. Açılan her ağızlık içinden kaydedilen atkı ipliğinin üstünde ve altında bulunması gereken çözgü ipliklerinin belirlenmesi için çeşitli sistemler geliştirilmiştir. Çözgü ipliklerine armürlü ve eksantrikli tezgahlarda çerçevelerle, jakarlı tezgahlarda ise harniş düzeniyle inme kalkma hareketi verilir.
Ağızlık açılmasından sonra, atkı ipliği bu ağızlık içerisinden mekik, mekikçik, kanca, hava jeti, su jeti gibi yöntemler yardımıyla geçirilir. Atkılar bir bobin ya da masuradan çekilerek kaydedilir. Atkı atılmasından sonra ağızlık kapanır ve tarak, tefe vurma hareketiyle atkıyı kumaşa dahil eder. Daha sonra yeniden ağızlık açılır ve atkı atma olanağı sağlar. Aynı zamanda bir önceki atkı ve çözgü iplikleri tarafından tutularak sabitleştirilmiş olur. Böylece dokuma kumaş oluşturulmuş olur [1].
2.1. DOKUMA KUMAŞLARIN SINIFLANDIRILMASI
Yapılarına Göre Kullanım Alanlarına Göre Hammaddesine Göre
1-Tek Katlı (Basit Yapılı) 1- Giysi Olarak 1-Hayvansal liflerden
2-Karmaşık Yapılı 2- İç Mekanda Elde Edilenler
* Takviyeli 3- Endüstriyel Amaçlı * Yünlü Kumaşlar
* Çift Katlı * İpekli kumaşlar
* Çok Katlı 2-Bitkisel Liflerden
Elde edilenler
* Pamuklu Kumaşlar
* Keten Kumaşlar
3- Suni ve Sentetik
Liflerden Elde Edilenler
* Poliester
* Poliamid
* Akrilik
Şekil 1 : Dokuma Kumaşların Sınıflandırılması

2.2. DOKUMA KUMAŞLARDA ÖRGÜ ÇEŞİTLERİ
Dokumada her çözgü ipliği atkı ipliğinin ya altından ya da üstünden geçerek bir bağlantı oluşturur. Yani her çözgü ipliği atkı ipliğini iniş ve çıkışlarla bağlar [1].
Bir bağlamanın teknik resmi:

- Çözgü üstte ise kareli kağıtta bir işaret konur veya kare tamamen doldurulur.
- Atkı üstte ise hiçbir işaret konulmaz.
- Desen içerisinde birim raporu ayırt edebilmek için farklı renkler vs kullanılabilir.
Bağlama tekniğine göre dokular 3 bölüme ayrılırlar:
I- Basit Dokular
II- Kuvvetlendirilmiş Dokular
III- Özel Dokular
Bir çözgü ve bir atkı sistemiyle meydana gelen basit dokumalar 3 temel bağlamaya dayanarak geliştirilirler. Bunlar:
1- Bezayağı Dokular
2- Dimi Dokular
3- Saten Dokular
Sistematik olarak yeni yöntemlerle ve temel bağlamalara dayanarak geliştirilmiş çok sayıda bağlama çeşidi vardır. Bunlar da kendi aralarında 3'e ayrılır:
1- Türemiş Dokular
2- Krep ve Fantezi Dokular
3- Birleştirilmiş Dokular
Bu kapsamda ana örgü çeşitleri aşağıdaki şekilde verilmiştir:

Bezayağı Örgü: Örgüler içinde en basiti olan bezayağı örgüler her türlü pamuklu, yünlü ve sentetik kumaşların üretiminde kullanılırlar. Çünkü hem işlemi kolay, hem de bağlantı noktalarının sıklığından kumaşları daha dayanıklıdır.
Tek sayılı çözgü ipliklerinin, tek sayılı atkı iplikleriyle, çift sayılı çözgü ipliklerinin çift sayılı atkı iplikleriyle bağlantı yaparak meydana getirdiği örgü şeklidir. En sık kesişmeyi, kenetlenmeyi sağlayan bezayağı, dokuların çok ince ve sağlam oluşmasına olanak sağlar [2].

Dimi Örgü: En küçük birim raporu üç atkı ve üç çözgüden oluşan dimi örgüler, bezayağından sonra gelen ikinci önemli örgüdür. En belirgin özelliği atkı ve çözgü atlamalarının diagonal çizgiler oluşturmasıdır. Diagonaller soldan sağa yollu ise Z- dimi, sağdan sola yollu ise S- dimi olarak adlandırılır. Dimi örgüler D, K ve T harfleriyle sembolize edilebilirler ve en küçük birim raporu D (2 / 1) olarak ifade edilir. Dimi örgüler bezayağına nazaran daha gevşek ve daha fazla iplikle dokunabilmektedir. Yumuşak, hacimli ve ağır bir görünüşe sahiptir. Bir yüzü Z- dimi ise diğer yüzü S- dimi görünüşe sahip olan örgülerdir. Genel olarak erkek takım elbiseliklerinde ve bayan kostümlük kumaşlarda kullanılır [2, 3].

Saten Örgü: Saten denilince düz, pürüzsüz, yumuşak, dökümlü, parlak ve bu karaktere uygun ipliklerle dokunmuş kumaşlar akla gelir. Saten örgünün diğer temel örgülerden farkı örgü raporundaki bağlantıların birbirine hiç dokunmadan dağıtılmış olmasıdır. Örgü içindeki bağlantıların birbirine hiç dokunmadan dağıtılabilmesi için en az 5 değişik harekete ihtiyaç vardır. Bu yüzden en küçük birim rapor 5 atkı ve 5 çözgüden oluşur. Saten örgüler tek taraflıdır. Yani kumaşın bir yüzü parlak ise diğer yüzü mattır. Saten örgüler S harfi ile sembolize edilirler. Yaygın olarak strayhgarn ve kamgarndan oluşan elbiselik kumaşlarda, mutfak bezlerinde, masa örtülerinde, yatak-yorgan örtülerinde... vs kullanılmaktadır. Şekil 6'da basit bir saten örgü birim raporu verilmiştir [2, 3].
3. TEK KAT DOKUMA KUMAŞLARDA ANALİZ ve ÜRETİM PLANLAMASI
3.1. GENEL BİLGİLER
Bir kumaşın üretimi için gerekli olan ve hammaddelerin sağlanmasından kumaş topunun sarılıp ambara gönderilmesine kadar yapılan çeşitli işlemlere geçmeden önce, kumaşın tasarlanması ve üretiminin planlanması gerekir. Kumaşın tasarlanması ise; kumaşın kullanım amacına uygun olacak biçimde çeşitli özelliklerinin saptanması demektir. Kullanım amacına göre kumaşta bulunması istenen nitelikler ise şöyle sıralanabilir:
a) Sağlamlık (Dayanıklılık): Dayanıklılık, kumaşın kullanımı sırasında dış etkenler nedeniyle farklı durumlarda hemen ya da zamanla ortaya çıkan yıpranma biçiminde kumaşın iç yapısında beliren değişim ve bozulmalar sonucunda ortaya çıkacak farklılıklarla ilgilidir. Bu nedenle bir kumaşın, kullanım biçimine göre yeterli sağlamlıkta olması gerekir.
b) Esneklik (Uzayabilirlik): Çeşitli gerilmeler altında kumaş esner, diğer bir deyimle biçim değiştirir.Bu biçim değişikliği kalıcı olduğunda kumaş kırışır. Bu nedenle kumaşın esnek oluşu istenen özelliktir. Diğer yandan; kumaş esnemesi yırtılmayı da bir ölçüde önler.
c) Tutum ve Tuşe: Üst giyimde kullanılan kumaşların yumuşak olmaları istenir. Kumaşın yumuşak ya da sert oluşuna kumaşın tuşesi denir. Bu özellik kumaşın hammadde ve yapısıyla ilgili olduğu kadar dokunmuş kumaşa uygulanan apre işlemlerine de bağlıdır.
d) Görünüm: Kumaşın alıcıyı etkileyen örgü, desen, renk ve parlaklık gibi özelliklerine görünüm özellikleri denir.
e) Sıcak Tutma: Giyimde kullanılan kumaşların önemli bir amacı vücut ısısını korumak, dış havanın etkilerini önlemektir. Sıcak tutma özelliği, kumaş kalınlığı kadar kumaşın yapıldığı liflerin özellikleri ve kumaş örgüsüyle de ilgilidir.
f) Nem Çekme: Giyimde kullanılan kumaşların teri çekerek vücudun rahatlığını sağlaması, havlu gibi kumaşlarda ise; kumaşın suyu çekerek üzerinde tutması önemli bir özelliktir.
g) Döküm: Zor kırışan, esnek ve büküldüğünde kat yerleri büyük kıvrımlar yapan kumaşlara dökümlü kumaşlar denir. Bu özellik kumaşın hammaddesi, kalınlığı ve örgüsüyle ilgilidir. Döküm özelliği, perdeliklerde çok önemlidir.
h) Geçirgenlik: Özellikle kırışık ve yağmurluk ya da paltoluk kumaşlarda kumaşın su geçirmezliği, buna karşın havayı geçirmesi önemlidir.
ı) Çekmezlik: Kumaşın enden ve boydan kullanım sırasında çekmemesi hem giysilerde hem de sıkça yıkanan eşyaların yapımında kullanılan kumaşlar için çok önemlidir.
Yukarıda sayılan niteliklerden başka bir kumaşta, ütü tutma, yıkanabilirlik, dikiş tutma, kir tutmazlık, kimyasal maddelere karşı dayanıklılık gibi niteliklerde aranmaktadır. Nitelikleri saptanan bir kumaşın tasarlanmasında ise bu niteliklerin oluşmasında etken olan şu özelliklerin belirlenmesi gerekir:
-Hammadde Türü: Hammadde türü kumaşın ısı geçirgenliği, nem tutma, sağlamlık, yumuşaklık gibi özellikleriyle çeşitli kimyasal özelliklerini etkiler.
-İplik Türü: İstenen niteliklerde bir kumaşın yapımı için kullanılacak atkı ve çözgü ipliklerinin uygun özelliklerde seçilmesi gerekir.Bu özellikler; ipliğin numarası, bükümü, rengi, kat sayısı, mukavemeti gibi özelliklerdir.Diğer yandan, ipliğin üretiminde uygulanan teknolojide iplik özelliklerini, dolayısıyla kumaş özelliklerini etkiler. Örneğin; her ikisi de yün liflerden yapılmış kamgarn ya da strayhgarn ipliklerden dokunan iki kumaş önemli farklılıklar gösterecektir.
- Kumaş Örgüsü: Kumaş örgüsü, kumaşın yüzey görünümünü, dokusunu ve çeşitli mekanik özelliklerini etkiler.
- İplik Sıklıkları: Kumaşın en ve boy yönünde birim uzunluğa giren iplik sayıları olarak tanımlanan atkı ve çözgü sıklıkları, kumaşın sertliğini, sağlamlığını, kalınlık ve ağırlığı ile diğer birçok özelliklerini etkiler.
-Kumaş Kalınlığı: Kumaşın geçirgenlik, dayanıklılık, döküm gibi özelliklerini etkileyen bu parametre iplik çapına, numarasına bağlıdır. Diğer taraftan kumaş kalınlığı örgü türü ve sıklıklarla da ilgilidir.
-Kumaş Gramajı: Kumaşın birim alanının ağırlığını belirtmek için kullanılan bir terimdir. Kumaşın yapımında kullanılan ipliklerin tür, numara ve sıklığına bir ölçüde uygulanan apre işlemlerine göre değişir.
-Kumaş Boyutları: Kumaşın eni ve boyu, kullanım alanına göre değişen ve önceden saptanan bir özelliktir. Örneğin, pamuklu kumaşlara genellikle 70 cm ve 90 cm, yünlü kumaşlar 140 cm ve 150 cm enlerde dokunurlar [4].
Kumaşın istenen niteliklerde dokunabilmesi için, bu nitelikleri oluşturan ve yukarıda belirtilen teknik özelliklerin saptanması, kumaş tasarım çalışmalarının özü olacaktır. Endüstride bu tür çalışmalarda iki değişik yol izlenmektedir. Bunlardan biri, kumaşın benzeri yapılmak istenen bir örneğe uygun biçimde tasarlanmasıdır. Örnekten tasarıma geçebilmek için ise, eldeki kumaş örneği analiz edilir. Analiz; kumaşın bütün özelliklerini inceleyerek elde edilen bilgilerle onun aynını, noksansız olarak dokuma tezgahında işleme olanağını hazırlamak demektir. Analizde önce, kumaşa ait tüm teknik özellikler elde edilebildikleri ölçüde belirlenir. Daha sonra kumaşın yeniden üretimi için gerekli çalışmalar planlanır. İkinci yol ise; kullanım yeri, iplik türü, kumaş gramajı gibi belli başlı özellikleri belirlenen bir kumaşın teknik özelliklerinin tümü belirlenerek daha önce yapımı gerçekleştirilmiş olanlar içindeki en yakın benzerini bulduktan sonra bu kumaşa ait bilgilerle diğer genel bilgilerden yararlanarak kumaşın tasarlanmasıdır [2, 4].
İster örnekten tasarıma geçiş biçiminde bir analiz çalışması olsun, ister tümüyle bir sentez çalışması olsun, kumaşın üretilebilmesi için kumaşın teknik özelliklerinin belirlenmesi yanında, üretimi için gerekli ve dokuma işlemiyle ilgili bazı bilgilerin de hazırlanarak üretimin bu bilgiler ışığında planlaması gerekir