Fiziksel ve Kimyasal Ufalanma - coğrafya






III. AYRIŞMA / GÜNLENME / ÇÖZÜNME (WEATHERING)

Ayrışma, yerkabuğunu oluşturan kayaçlarda yüzey ve yüzeye yakın kesimlerde yerdeğiştirmeye
uğramadan, mekanik ve kimyasal süreçlerle meydana gelen nitelik değişimleri olarak tanımlanır.
Kayaçlardaki ayrışma, çeşitli fiziksel etkiler altında gelişebileceği gibi mineraller arasındaki
bağlayıcının kimyasal süreçlerle bozularak ortadan kalkması sonucu da oluşabilir. Bu nedenle ayrışma
kimyasal ve fiziksel süreçler olmak üzere iki kategoride gerçekleşir. Bu iki ayrışma süreci çoğunlukla
birlikte etkir veya birbirine ortam hazırlar. Hava bileşiminde yer alan gazlar, su, sıcaklık, canlı ve
organik maddeler ayrışma sürecinin başlıca etkenleridir.

III.1. Fiziksel ayrışma
Kayaçlardaki fiziksel ayrışma (ufalanma) suyun mekanik etkisi (don), ani sıcaklık değişimleri ve
kimyasal çözünmenin mekanik etkisi gibi olaylarla oluşur. Suyun mekanik etkisi donma-çözünme
yoluyla gerçekleşir. Kayaç yüzeyinde ilksel olarak bulunan çatlak sistemlerine giren suların donarak
hacim genişlemesi yoluyla yarattığı basınçlar kayacın parçalanmasına ve ufalanmasına neden olur. Bu
süreç gerilim direnci düşük ve gözenenekliliği fazla olan kayaçlar ile donma-çözünmenin yaygın
olduğu iklim kuşaklarında etkilidir. Isı farklılaşmasından kaynaklanan fiziksel ufalanma daha çok
günlük ısı farklarının çok yüksek olduğu yörelerde gerçekleşir. Ani sıcaklık artış ve düşüşleri kayaç
yüzeyindeki bölümlerde mineraller arasındaki bağlayıcılığı azaltarak ufalanmaya yol açar.

III.2. Kimyasal çözünme
Kayaçların kimyasal yollarla ayrışması oksidasyon, karbonasyon, hidroliz, hidratasyon vb. yoluyla
gerçekleşir. Oksidasyon; kayaç bileşiminde yer alan minerallerin oksijenle birleşmesi sonucu
meydana gelen kimyasal değişimdir. Çoğunlukla demir mineralleri içeren kayaç yüzeylerinde
gerçekleşir ve oluşumunda suyun etkisi büyüktür. Örnek; limonit. Karbonasyon; karbondioksitin
kayaç mineralleri üzerinde yol açtığı kimyasal değişimdir. Genellikle su içerisinde erimiş hali
(karbonik asit) ile kayaç yapısını etkiler. Sudaki oranı sıcaklık ile ters orantılıdır. Karbonatlı
çözeltilerin kimyasal yollarla çözünmesinde (karstlaşma) başlıca rolü oynar. Hidroliz; kayaç
yapısında suyun etkisiyle meydana gelen reaksiyon ve kimyasal değişmelerdir. Bu değişime suyun H+
ve OH- iyonları ile kayaç bileşimindeki element ve iyonlar arasındaki reaksiyon neden olur.
Yeryüzünde en yaygın kimyasal ayrışma sürecidir. Silikatlı kayaçların ayrışmasında başlıca etkendir.
Örneğin ortoklazın hidrolizi sonucunda kil minerali olan kaolinit oluşur. Hidratasyon ise minerallerin
yapısına su moleküllerinin katılması ile meydana gelen kimyasal değişimdir ve genellikle mineral
hacminde büyümeye yol açar. Örneğin hematit limonite, anhidrit jips’e dönüşür.
Kimyasal süreçlerin ayrışmadaki rolü ve etkinliği, kayaç yapısı ve su durumuna göre değişir.
Örneğin karbonatlı kayaçlarda karbonasyon, bazı kil türlerinde hidratasyon, granitlerde ise hemen
hemen tüm süreçler etkindir. 

teşekkürler

Bilgi için teşekkürler.ler

Teşekkürler