Azerbaycan Cumhuriyeti

Resmi adı: Azerbaycan Cumhuriyeti



Başkenti: Bakü (Nüfusu: 1.800.000).



Diğer önemli şehirleri: Gence, Sumgayt, Lenkeran, Mingeçaur.



Yüzölçümü: 86.600 km2.



Nüfusu: 7.400.000 (1993 tahmini). Nüfusun % 54'ü şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 70 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 25'tir. Nüfusun % 33'ünü 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.



Km2 başına düşen insan sayısı: 85.5



Nüfus artış hızı: % 1.2



Etnik yapı: 1989 sayımına göre Azerbaycan nüfusunun % 82.64'ünü Azeri Türkleri oluşturuyordu. Ermeni saldırıları dolayısıyla çok sayıda Azerinin, Ermenistan'dan Azerbaycan'a göç etmesiyle bu oran son yıllarda daha da arttı. En büyük azınlığı % 5.58 orana sahip olan Ruslar oluşturur. Azınlık olarak ikinci sırada % 5.56 orana sahip olan Ermeniler gelir. % 2.44 oranında da Lezginler mevcuttur. Kalan nüfusu Avarlar, Ukraynalılar, Tatarlar, yahudiler ve Meshet Türkleri oluşturur. Azerbaycan'a bağlı Dağlık Karabağ özerk bölgesinde nüfusun % 77'si Ermenidir. Yine Azerbaycan'a bağlı bir diğer özerk bölge olan Nahcivan'da ise nüfusun % 96'sı Azeridir.
Dil: Resmi dil Azeri Türkçe'sidir. Azınlıkların dilleri de konuşulmaktadır.
Din: Azerbaycan nüfusunun yaklaşık % 88'i Müslümandır. Kalan nüfusun büyük çoğunluğu hıristiyandır. % 0.3 oranında yahudi, az sayıda da Bahai vardır. Müslümanların % 70'i Şii-Caferi, % 30'u sünnidir.



Coğrafi durumu: Bir Kafkasya ülkesi olan Azerbaycan kuzeyden Gürcistan ve Rusya Federasyonu, doğudan Hazar denizi, güneyden İran, batıdan da Türkiye ve Ermenistan'la çevrilidir. En yüksek yeri Bazardyüzyü (4466 m.)'dür. En önemli ırmakları İran Azerbaycanı'yla arasında sınır teşkil eden Aras nehriyle, Kura nehridir. Bunların dışında da çok sayıda akarsuyu vardır. Doğusundaki Hazar denizi Azerbaycan'a can veren bir denizdir. Bu deniz aynı zamanda İran'la ve Orta Asya'yla deniz yolu bağlantısını sağlamaktadır. Dağlık bir bölge olmakla birlikte Azerbaycan topraklarının % 40'ı ovadır. Ovalar daha çok Aras ve Kura nehirlerinin kıyıları boyunca uzanır. Topraklarının % 23'ü tarıma elverişli arazi, % 25.4'ü otlaktır. İklim bölgelere göre değişir. Ancak genellikle bozkır iklimi hâkimdir.



Yönetim şekli: Azerbaycan çok partili demokratik sistemi benimsemiş laik bir cumhuriyet olmakla birlikte ülkede demokratik sistem tam anlamıyla oturmamıştır. Devletin en üst yöneticisi cumhurbaşkanı, hükümetin başkanı başbakandır. Cumhurbaşkanı genel seçimle belirlenmektedir. 50 üyeli bir parlamentosu vardır. Azerbaycan, BM, BDT (Bağımsız Devletler topluluğu) ve IMF (Uluslararası Para Fonu) gibi uluslararası örgütlere üyedir.



Siyasi partiler: Azerbaycan'daki siyasi partilerin başta gelenleri şunlardır: Azerbaycan Halk Cephesi: Azerbaycan'a komünizmin hâkim olduğu dönemde bir halk hareketi olarak ortaya çıkan Halk Cephesi siyasi parti olarak kuruluşunu 16 Temmuz 1989'da gerçekleştirdi. Cephe'nin genel başkanlığına da Ebulfez Elçibey seçildi. Komünizme karşı direnişin de öncülüğünü yapan Halk Cephesi bağımsızlık yanlısı politikasıyla halkın geniş çaplı bir desteğine kavuştu. Liberal ve milliyetçi-muhafazakâr bir anlayışa sahiptir. Milli İstiklal Partisi: Genel başkanlığını İtibar Memedov'un yaptığı bu parti de milliyetçi bir anlayışa sahiptir. Bununla birlikte Elçibey'in cumhurbaşkanlığından uzaklaştırılması konusunda Haydar Aliyev'in yanında yer aldı.



İdari bölünüş: 64 ile ayrılır. Azerbaycan'a bağlı iki ayrı özerk bölge bulunmaktadır. Bunlardan Dağlık Karabağ, Azerbaycan sınırları içindedir ve yüzölçümü 4400 km2'dir. İkinci özerk bölge Nahcivan'dır. Daha çok İran'la çok az da Türkiye'yle sınırı olan Nahcivan'ın Azerbaycan'la bağlantısını Ermenistan kesmektedir. Nahcivan'ın yüzölçümü 5500 km2'dir.
Tarihi: Azerbaycan toprakları, Hz. Ömer (r.a.) döneminde fethedilerek İslâm topraklarına katıldı. Raşid halifeler döneminde İslâm'ın Kafkasya'ya yayılması için bir merkez olarak kullanılan Azerbaycan'a daha sonra Emeviler ve Abbasiler hükmetti. Abbasiler'in zayıflamalarından sonra bu bölgede Şirvanşahlar, Sâcoğulları, Revvadiler, Sellariler, Ahmediler gibi çeşitli mahalli idareler kuruldu. Selçuklu sultanı Tuğrul Bey, 1054'te Azerbaycan topraklarının bir kısmını Selçuklu topraklarına kattı. Sonraki yıllarda Azerbaycan'ın tamamına yakın bir kısmı Selçukluların hâkimiyetine geçti. Diğer yerlerde bölgesel idareler varlığını sürdürdü. Sonra burası İldenizlilerin eline geçti. İldenizlilerden sonra da Moğollar, Harezmşahlar, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler bölgeye hükmetti. Kanuni döneminde, 1534'te Azerbaycan Osmanlılar tarafından fethedildi. Bu tarihten sonra Azerbaycan üzerinde bir Osmanlı-Safevi mücadelesi başladı. Bu mücadelede bölgenin bazı yerleri zaman zaman Safevi hâkimiyetine geçti. Osmanlılarda duraklama ve gerileme dönemlerinin başlamasıyla Safevilerin eline geçen Azeri toprakları daha da arttı. 1747'de Safevi hükümdarı Nadir Şah öldürülünce Azerbaycan bağımsız bir devlet oldu ve çeşitli iç karışıklıklara ve dış baskılara rağmen elli yıla yakın bir süre bağımsızlığını sürdürdü. İç karışıklıklar daha sonra bölgenin küçük feodal devletlere ayrılması sonucunu doğurdu. Azerbaycan'a daha önce de çeşitli saldırılarda bulunmuş olan Rusya en son 1805'te düzenlediği saldırılarla Kuzey Azerbaycan'ın büyük bir kısmını ele geçirdi. Rus-İran savaşlarının ardından 1813'te imzalanan Gülistan anlaşmasıyla da bugün Azerbaycan Cumhuriyeti'ni oluşturan Kuzey Azerbaycan Rusya'ya Güney Azerbaycan da İran'a kaldı. Daha sonra 1828 ve 1829 anlaşmalarıyla da Azerbaycan'ın statüsü ve kesin sınırları belirlendi. Kuzey Azerbaycan'ın Rusya'ya bırakılmasından sonra bölge halkıyla Ruslar arasında çeşitli çarpışmalar oldu. Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesi 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Azerbaycan Müsavat Partisi ve Mehmed Emin Resulzade'nin liderliğinde kurulan Azerbaycan Milli Şurası öncülüğünde yürütüldü. Azerbaycan Milli Şurası 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etti. 27 Nisan 1920'de Kızıl Ordu yani SSCB ordusu Azerbaycan'ı işgal ederek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ni ortadan kaldırdı. Ertesi gün de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. 5 Aralık 1936'da da burası SSCB'nin bir üyesi haline getirildi. 1985'te Sovyet lideri Mihail Gorbaçov'un yeniden yapılanma (perestroika) ve açıklık (glasnost) politikalarını uygulamaya koymasından sonra Azerbaycan'daki muhalif güçler bağımsızlık yanlısı Halk Cephesi'nin etrafında toplanmaya başladı. Bu arada diğer Sovyet cumhuriyetlerinde de bağımsızlık mücadeleleri başladı. Sovyetler Birliği'nin dağılmaya başlamasıyla birlikte Azerbaycan da 30 Ağustos 1991'de bağımsız devlet oldu ve 8 Eylül 1991'de gerçekleştirilen cumhurbaşkanlığı seçimlerine tek aday olarak giren eski komünistlerden Ayaz Muttalibov bu göreve seçildi. Bağımsızlık sonrası ilk serbest cumhurbaşkanlığı seçimlerini ise Halk Cephesi lideri Ebulfez Elçibey kazandı ve 17 Haziran 1992'de cumhurbaşkanı oldu. Ancak Elçibey'in cumhurbaşkanı olması Rusya'yı endişeye soktu. Derken Rusya'yla yakın ilişki içinde olduğu bilinen ve darbe hazırlığı içinde olduğundan Şubat 1993'te görevinden alınmış olan ordu komutanlarından Suret Hüseyinov etrafına topladığı askerlerle Haziran 1993'te Gence'de bir isyan başlattı. Bu isyanı bastıramayan Elçibey, Bakü'yü terk ederek Nahcıvan'a sığındı. Bunun üzerine Hüseyinov çok geçmeden Bakü'yü ele geçirdi ve hükümeti istifaya zorladı. Öte yandan Nahcivan özerk bölgesi meclis başkanı Haydar Aliyev isyancıların çağrısı üzerine Bakü'ye geçti ve önce Azerbaycan Milli Meclisi başkanlığına 24 Haziran 1993'te de vekaleten cumhurbaşkanlığına getirildi. 30 Haziran'da isyancı lider Hüseyinov başbakan oldu. Ekim 1993 başında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini de Haydar Aliyev kazanarak 10 Ekim'den itibaren asaleten cumhurbaşkanı oldu. Bu gelişmelerden sonra Azerbaycan yeniden başını Rusya'nın çektiği Bağımsız Devletler Topluluğu'na üye oldu.