Buzcani

Onuncu yüzyılda, İslam aleminde yetişmiş büyük matematik ve astro-
nomi alimi, ismi Muhammed bin Yahya bin İsmail bin Abbas'tır. 10
Haziran 940 (H.328) tarihinde Horosan'ın Buzcan kasabasında doğdu.
Bu yüzden Ebü'l-Vefa Buzcani diye meşhur oldu. 1 Temmuz 988 (H.388)
tarihinde Bağdat'ta vefat etti.

İlim tahsiline amcası Ebu Amr Mugazili ve Ebu Yahya bin Kanib'İn
yanında başlayan Ebü'l Vefa, on dokuz yaşında Bağdat'a gitti (959).
Ölümüne kadar burada ilim ile meşgul oldu. Şerefüddevle'nin sarayında
yaptırdığı rasathanede çalışan alimIer arasında yer aldı. Matematik baş-
ta olmak üzere, ömrünün büvük kısmını astronomik gözlemler yapmak,
eser telif etmek ve ders vermekle geçirdi.

Ebu'l Vefa, Matematik ve astronomideki hizmetleriyle ilim tarihinde
unutulmazlar arasında yerini almıştır .Onu, gerek klasik ve gerekse modern
matematik konularında gördüğümüz birçok trigonometrik kavram, tarif, te-
orem ve formülleri ilk defa ortaya koyan bir Müslüman bilgin olarak tanı-
yoruz. Yazdığı eserler, yüzyıllarca hem İslam dünyasında, hem de Avru-
pa'da kaynak kitaplar olarak kabul edilmiştir.

Ebü'l Vefa, trigonometride büyük hizmetlerde bulundu, ona büyük ölçü-
de açıklık kazandırdı. Bilhassa, küresel trigonometride sinüs konusunu ilmi
bir düşünceyle inceledi. Tanjant tabloları düzenledi. Trigonometriye tan-
jant, kotanjat, sekant A=1/Cos A ve kosekant A=1/sinüs A tarifve kavram-
larını kazandırdı. Trigonometrinin altı esas eğrisi (grafiği) arasındaki trigo-
nometrik oranlan ilk defa belirtti. Bu oranlar, bugün bile trigonometride
grafiklerin tarifinde aynen kullanılmaktadır .

Ebü'l Vefa, çağına kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı incelikte tri-
gonometrik çizelgeler düzenledi. Astronomik gözlemleri için gerkli olan si-
nüs ve tanjant değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık (açı daki-
kası) aralıklarla hesaplayarak hazırladı.

Onun matematiğe kazandırdığı bu yenilikleri, Avrupa'da ancak beş yüz-
yıl kadar sonra Alman bilgini Johann Müller (1436-1476) tarafından ilk de-
fa ortaya atılıp kullanılabildi.

Bu demektir ki, Avrupa, ancak Ebü'l Vefa'nın eserlerinin Batı dillerine
çevrilmesinden sonra, bu konudaki bilgilere sahip olabilmiştir .
Diophantos'un ve Batlamyus'un eserlerini inceleyip, açıkladı. Zamanına
kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı hassaslıkta trigonometrik çizelge-
ler hazırladı. Astronomik gözlemlere için gerekli ceyb (sinüs) ve zıl (tan-
jant) değerlerini gösteren çizelgeleri, on beşer dakikalık açı aralıklarıyla
hesapladı. Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik müna-
sebetlerini ilk defa açıkladı. Bu oranlar, günümüzde de aynen kullanılmak-
tadır .

Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori, History of Mathematick adlı eserin-
de onun hakkında: " Ebü'l Vefa şüphesiz ki, Harezmi'nin matematik ve ce-
birdeki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle geometri ile cebir
arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece bazı cebirsel denklemleri
geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesabın ve analitik ge-
ometrinin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap, insan zekasının
bulduğu mühim ve pek faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır
gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca, Battani'nin trigono-
metreleriyle ilgili eserlerini inceleyerek, girift ve anlaşılmayan yönlerini
açıklığa kavuşturdu." demektedir.

Sekant'ın kaşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de, ünlü bilim ta-
rihçilerinden Morite Candon ve Carra da Vaux'un araştırmaları sonucu, bu
buluşan Ebü'l Vefa'ya ait olduğu tesbit edilmiştir.
Ebü'l Vefa, sinüs değerlerinin hesabı için yeni bir metod geliştirdi. Böy-
lece hazırladığı cetvellerinde 30 derece ve 15 derecelik açının sinüsünü son
derece dakik olarak, virgülden sonraki sekiz ondalık basamak halinde he-
sapladı.

Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerinde de derinlemesine çalışma-
larda bulunan Ebü'l Vefa, o zamana kadar bilİnmeyen dördüncü dereceden
denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi.
Bugün, 30 derecelik yayın sinüs değerinin hesaplama metodlarını da,
Ebü'l Vefa'ya borçlu bulunuyoruz. Onun bulduğu bu değerin bugün bulu-
nan değerlere göre ilk sekiz ondalık kesrinin denkliği görülmektedir .Ebul
Vefa, trigonometrik çizelgeleri hazırlamada da öylesine bir incelik göster-
miştir ki, onun 10 dakikalık aralıkla düzenlediği sinüs çizelgesindeki ince-
lik (prezisyon) 1/604 kadardır .

Ebu'l Vefa, Encylopedia Britanica'nın yazdığına göre,tanjantı, yayın bir
fonksiyonel olarak trigonometriye katmıştır. "Zıll=Gölge" dediği çizgileri,
yayın iki katı; tanjantı ve sekantı da "kutr zıll" diye tarifetmiştir. Ebü'l Ve-
fa, üçgenler üzerinde ilk ciddi çalışmayı yapan bilgin olarak tarihe kaydol-
muştur. Onun bu konudaki keşifleri, tarifleri, kavramları, çizelgeleri, daha
sonra Avrupa'nın ünlü matematikçilerinden D'Alembert (1717-1178) ve
Laplace ( 17 49-1827) ile çağdaşları olan büyük matematikçilerin fikir yapı-
Iarının temelinde yer bulmuştur .

Demek oluyor ki, klasik ve modem matematikte görülen, düzlem ve kü-
resel trigonometriye ait tarif, kavram ve formüllerin çoğunluğunu ilk defa
ortaya koyan, trigonometriye tanjant kavramı kazandıran, tanjantı yayın bir
fonksiyonu olarak düşünerek trigonometrik bilgileri sistematik bir disiplin
haline getiren Ebu'l Vefa'dır.

Her ne kadar müsteşrik Henrich Suter, İslam Ansiklopedisi'ne yazdığı
makalede, trigonometriye tanjant, kontenjant, sekant, kosekant ile ilgili ta-
rif ve kavramların daha önce yaşayan Habeş EI-Hasib tarafından bilindiği-
ni kaydetmekteyse de, yapılan araştırmalar sonucunda bu görüşün doğru ol-
madığı anlaşılmıştır .

Ebu'l Vefa, sadece tanjant cetvellerini düzenlemek, trigonometriye se-
kant ve kosekantı kazandırmakla kalmadı, Sinüs problemini derinden deri -
ne inceledi. Trigonometrinin alt temes çizgisi arasındaki oranları belirtti.
Onun tespit ettiği bu oranlar, bugün bile o çizgilerin tarifinde kullanılmak-
tadır. Aynca Ebu'l Vefa, Battani (858-929)'nin trigonometriyle ilgili eseri-
ni, hatırı sayılır derecede geliştirdi. Virgülden sonra üçüncü haneye kadar
hesaplama imkanını veren sinüs cetvellerinin yeni hesaplama metodlarını
buldu. Ebu'l Vefa'nın ulaştığı bu yüksek basamağı, Avrupa ancak asırlarca
sonra aşabilmiştir .

Ebu'l Vefa'nın yaptığı hizmetler sadece bunlardan ibaret değildir. O, ay-
nı zamanda büyük maharet sahibi bir geometriciydi. Birçok problemlerle
uğraştı ve parabolün ekseni atrafında döndürülmesi ve parabolliod'un hac-
mi konularıyla meşgul oldu.

Ebu'l Vefa sadece matematikte değil, astronomide de isim yaptı. O ka-
dar ki, bu sahada yaptığı keşif onu büyük bir şöhrete kavuşturdu. O, Avru-
pa'da Batlamyus'un ay teorisi üzerinde ilk defa araştırma yapan Tycho Bra-
he'den (1546-1601) tam 600 sene önce teorinin kritiğini yaptı, ona tenkitler
yöneltti. Noksanlarını görüp yeniden gözlemlerde bulundu ve ayın üçüncü
değişimini keşfetti. Bu, Ebu'l Vefa için, keşfe ismini verdirecek kadar bü-
yüktü.

Zamanında, birçok Müslüman astronomi ve matematik alimi, Ebu'l Ve-
fa'nın çalışmalarını ve eserlerini görmek üzere Bağdat'a gittiler ve dersle-
rinde bulundular. Günümüzde birçok Batılı ilim adamı, Ebü'l Vefa'nın eser-
leri üzerinde araştırma yapmaktadır. Onun yaptığı ilmi çalışmalar, o devir-
de İslam alimlerinin ilim ve fende ne kadar ileri olduğunu açık bir şekide
göstermektedir .

Zahiruddin Beyhaki, Tarihu Hukema-il-İslam kitabında, Ebü'l Vefa'nm
şu sözlerini nakletmektedir: " Mal, can emniyeti ve sıhhat olmadan yaşanı-
lan hayat, hayat değildir. Bir kimse sana, söz ile üstün gelirse aldırma, ye-
ter ki sükut ile galip gelmesin. Bir kimsenin seviyesine uygun olarak arka-
daşlık et. Eğer sen cahile ilimle, laubaliye ciddiyetle muamele edersen, ar-
kadaşına eziyet etmiş olursun. Halbuki sen, onlara sıkıntı vermekten uzak-
sın. Sözüne ancak ihtiyacı anında kıymet verenle sohbet etme. Hocanın
hakkını gözetmemek ahlaka sığmaz. Düşük, karaktersiz kimselerle görüşüp
konuşma! "

ESERLERİ
1- kitab'ül-Kamil: Trigonometri ve astronomiden bahseden meşhur ese-
ridir. Birinci bölümde, yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken me-
seleler , ikinci kısmında yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü kı -
sımda yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır. Eserin yaz-
ma bir nüshası Paris National Kütüphanesi'nde, 1138 numarada kayıtlıdır.
L.P .E.A. Sedilot tarafından, eser tercüme edilerek basılmıştır .

2- Ez-Ziyc'üs şamil: Ebu'l Vefa'nın astronomiden bahseden en önemli
eseri budur. Ziyc-i şamil de denilen bu kitap, ince ve isabetli gözlemlerle
dolu bir faaliyet abidesidir. Öyle ki, bu Ziyc (astronomi cetveli) Harizmi
(780-850) ve Ferganalı Ahmed bin Kesir'in ziycleri gibi asırlar sonra bölüm
bölüm D'Alembert (1717-1783) ve Laplace (1749-1827) gibi Batılı büyük
matematikçi ve astronomların eserlerinde yer buldu.

3- Kitabün fi Amel-il-Mistarati vel-Pergar vel-Gunye,

4- Kitab ma Yahtacu İleyh-il-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab,

5- Kitabun Fahirün bil Hisab,

6- Kitabun fi ilmi Hisab-il-musellesat-il-Küreviyye,

7- Kitabun fil-Felek,

8- Kitabun fil-Hendese,

9- Kitab'ül-Medhal ila Aritmetik,

10- Tefsir-üi-Harezmi fil Cebri vel-Mukabele.

Benzer Konular
	Konu Başlığı	Başlatan	Yanıtlar	Görüntü	Son Mesaj
	Ebu'l Vefa Buzcani Bilim Adamları	[B]a[R]a[N]	0	776	Kasım 04, 2016, 05:53:58 ÖS Gönderen : [B]a[R]a[N]