 |
|
|
BESLENME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Beslenme ve Besin
Dünya Sağlık Örgütüne ( WHO ) göre sağlık; insanın fiziksel, zihinsel ve sosyal
yönden tam bir iyilik halinde olması durumudur. İnsanın dolayısıyla toplumun sağlığını
etkileyen başlıca etmenler kalıtım ve çevre koşullarıdır. Beslenme, bireyin sağlığını
etkileyen en önemli çevresel etmenlerden biridir.
Besin; yenebilecek bitki ve hayvan dokularıdır. Besinler; su, organik ve inorganik
öğelerden oluşmuştur. Beslenme ise yaşamın sağlıklı sürdürülmesi, büyüme ve gelişmenin
sağlanması için besinlerin kullanılmasıdır. Beslenme büyüme ve gelişmeyi sağlayan, sağlık ve canlılık veren, dinçliği ve faaliyet kabiliyetini artıran, ömrü uzatan en önemli faktördür.
Yaşamın devamı ve sağlığın korunması için beslenme son derece önemlidir.
Beslenmenin insan için fizyolojik öneminin yanında sosyal yönü de vardır. Bireyler
besin ihtiyaçlarını tabletler ile de sağlayabilirler ancak yeme içmenin insana haz veren yönü ve bunu bireyler ile paylaşma isteği beslenmenin sosyal yönünü, fizyolojik yönünün
ayrılmaz bir parçası yapmıştır.
Büyümenin gerçekleşmesi için beslenme zorunludur. İnsanlığın temel ihtiyaçlarından
olan beslenmenin sağlık üzerinde çok büyük etkisi vardır. Beslenme sadece karın doyurmak değil vücudumuz için gerekli olan besin öğelerinden yeterince almaktır. Vücudumuzun tüm besin maddelerine ihtiyacı vardır. Her besin öğesinin vücuda faydası farklıdır. Hiç biri tek başına sağlık ve dengeli beslenme için yeterli değildir.
Alınan besinler sindirim sisteminde sindirilerek öğelerine ayrılır ve vücut içindeki
gerekli yerlerde kullanılır Canlıların en gelişmişi olan insan doğadaki diğer canlıları yiyerek yaşamını sürdürür. Canlılar için çok önemli olan besin kaynakları bitkisel ve hayvansal kökenlidir. Vücudumuz için gerekli olan besin öğelerini altı grupta sınıflayabiliriz.
Ø Karbonhidratlar
Ø Yağlar
Ø Proteinler
Ø Vitaminler
Ø Madensel maddeler, mineraller
Ø Su
Vücudumuzu oluşturan hücrelerin düzenli ve dengeli çalışması için besin öğelerinden
yani, yağlar, karbonhidratlar, proteinler, vitaminler, mineraller ve sudan yeterli miktarda
almalıyız. Yetişkin bir insanın vücudunun ortalama %59’u su, %18’i protein, %18’i
lipit(yağ), %4,3’ü mineraller, % 0,7’si karbonhidratlar, vitaminler, nükleik asitler, hormonlar
ve enzimlerdir.
Besin öğelerinden herhangi birinin vücuda yeterince sağlanamaması sağlığın
bozulmasına, büyüme ve gelişme geriliklerine neden olur. Yetersiz ve dengesiz beslenme
durumunda vücudun büyüme, gelişme ve normal çalışmasında aksaklıklar ortaya çıkar.
Sağlıksız beslenme vücut direncini azaltarak bireyin hastalıklara yakalanma riskini daha da artıracaktır.
Toplumda Görülen Beslenme Sorunlarının Nedenleri
Besinlerin hazırlanması ve tüketilmesinde temel ilkelerin bilinmemesinden kaynaklı
besin öğeleri kayıpları çok olmaktadır. Yine besinlerin uygun olmayan koşullarda
hazırlanması ve saklanması zararlı öğelerin vücuda girmesine neden olmaktadır.
Toplumdaki bireylere yetecek kadar besinin bulunmayışı yetersiz beslenmenin
nedenlerindendir. Nüfusun geometrik hızla buna karşın besinlerin aritmetik hızla artıyor
olması artan nüfusa yetecek besin miktarını karşılayamamaktadır. Ailelerin eğitim
düzeylerinin düşük olması ellerindeki mevcut kaynağı verimli bir şekilde kullanamamaları,
ailenin kalabalık ve mevcut gelirin düşük olması da yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olmaktadır. Toplumda görülen beslenme sorunlarını özetlersek;
Besin üretimi, dağıtımı ve teknolojisinde yetersizlik ve düzensizlikler
Ø Satın alma gücünün yetersizliği
Ø Kültürel etmenler ve eğitim yetersizliği
Ø Ailenin kalabalık olması
Ø Çevre koşullarının sağlık kurallarına uygun olmayışı nedenlerden bazılarıdır.
Çocuk Beslenmesi
Büyümenin hızlı ve özel olduğu durumlarda (doğum, emziklilik gibi) beslenme
ihtiyacı farklılaşır. Çocuğun sağlıklı büyümesinde düzenli beslenmenin rolü büyüktür.
Beslenme çocuğun gelişimini doğrudan etkileyen bir faktördür. Yetersiz ve dengesiz
beslenme, çocuğun sosyal, bilişsel, fiziksel gelişimini olumsuz yönde etkiler. Sağlıksız
beslenme vücut direncini azaltarak bireyin hastalıklara yakalanma riskini daha da
artıracaktır.
Büyüme çağında iyi beslenemeyen çocuklarda gelişim geriliği, zayıf bünye,
dayanıksızlık, ileride düzeltilmesi imkânsız vücut bozuklukları oluşabilir. Yeterli besin
alamayan, düzenli yemeyen, yemek seçen, yemeklerden sonra kusma nöbeti geçiren çocuğun gelişmesi olumsuz etkilenir. Sağlıklı gelişmenin ilk şartı yeterli ve dengeli beslenmedir.
Çocuğun beslenmesinde amaç;
Ø Gelişmeyi sağlayacak düzeyde enerji, vitamin ve mineral sağlamak,
Ø Diş sayısına ve sindirim sistemine uygun çeşitli miktar ve kıvamdaki besinleri
seçerek çocuğa sunmak,
Ø Olumlu beslenme alışkanlığı kazandırmak olmalıdır.
İyi beslenen bir çocuk canlı, hareketli, neşeli ve istekli olur. Vücut yapısı sağlam ve
normal görünümlüdür. Hastalıklara karşı dirençlidir. Bu dönemde yapılacak en yanlış
davranış çocuğun zorlanarak beslenmesidir.
1 yaş çocuğu kendi kendine yemeğe çok isteklidir. Bu dönemde çocuk yarı kontrollü
bırakılabilir. 2 yaşta kaşığı daha kontrollü kullanabilir. 3 yaşta sandalyeye daha rahat oturur ve yemeğini daha rahat yer. 4-5 yaşta kendi kendine beslenebilir hale gelir. Çocuklar azar azar ve sık sık beslenmelidir. Ara öğünlerde verilen besinler, ana öğünü etkileyecek ve iştahı kapatacak nitelikte olmamalıdır. Meyve ve taze sıkılmış meyve suları tercih edilebilir.
Çocuklarda istenmeyen durumlar olarak ortaya çıkan zayıflık, şişmanlık ve
bodurluğun en önemli nedenlerinde biri de beslenme bozukluklarıdır. Yetersiz ve dengesiz beslenme durumunda vücudun büyüme gelişme ve normal çalışmasında aksaklıklar ortayaçıkar. Çocuklarda büyüme ve gelişme gerilikleri görülür. Örneğin boyu yeterince uzamaz, ağırlığı az olur, dişi geç çıkar, kemikleri iyi gelişmez, kalıcı bozukluklar ortaya çıkabilir. Ya da çocuğun gereğinden fazla karbonhidrat değeri yüksek yiyecekler ile beslenmesi erken dönemde şişmanlığın ve şişmanlığa bağlı rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olur.
Okulöncesi dönemdeki çocuklarda zaman zaman ortaya çıkan iştahsızlık durumunu
yetersiz beslenmenin ya da beslenme bozukluğunun başlangıcı saymak doğru değildir.
Çocuklardaki bu durum, kısa süreli, geçici olarak da ortaya çıkabilir.
Çocuk beslenmesinin, onların sosyal, ruhsal, zihinsel olarak normal gelişmelerinde
ve sağlıklı olabilmelerinde önemi büyüktür. Bu dönemde yetişkinleri tutumları ve
çocuklarına verecekleri doğru beslenme alışkanlıkları ve davranışları, çocuğun beslenme
alışkanlıklarının temelini oluşturacaktır.
BESİN ÖĞELERİ
Karbonhidratlar
Karbonhidratlar, insan organizmasında enerji sağlayan besin öğelerinden birisi ve
vücudun en ekonomik enerji kaynağıdır. Karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan bu bileşikler yiyeceklerde daha çok şeker ve nişasta biçiminde bulunur 1 gr karbonhidrat 4 kalori enerji sağlar.
İnsan vücudunun hareket edebilmek için enerjiye gereksinimi vardır.
Karbonhidratlar, vücut faaliyetlerini karşılamak için gerekli enerjiyi verirler.
Karbonhidratların, vücut ısısını ayarlamak ve normal sıcaklıkta tutmak, diğer besin
öğelerinin vücut tarafından kullanılmasına yardım etmek gibi önemli fonksiyonları da vardır.
Normal diyet alan yetişkinler günlük enerjinin %55-70’ini karbonhidratlardan sağlar.
Vücudumuz hareket etse de etmese de devamlı olarak enerji harcar, ihtiyacı olan ısı
ve enerjiyi elde etmek için besinleri yakar. Vücut gece uyurken soğur, gündüz çalışırken
ısınır.
Hareket artıkça kullanılan enerji de artar. Karbonhidratlar ısı ve enerji temini için
önemli yakıttır. Basit karbonhidratlara üzüm şekeri denen glikozu, karmaşık karbonhidratlara yumrulu bitkilerin köklerinde depolanan nişastayı örnek verebiliriz. Karbonhidratları üç grupta toplayabiliriz.
Ø Monosakkaritler
Ø Disakkaritler
Ø Polisakkaritler
Monosakkaritlere glikozu, polisakkaritlere de nişastayı ve selülozu örnek verebiliriz.
Özellikle selüloz, lifi bol bulunan bitkisel besinlerde çoktur. Bu besinler kalın bağırsakların
çalışmasını kolaylaştırarak kabızlığı önler.
Yiyeceklerdeki bütün karbonhidratlar sindirim sırasında parçalanarak glikoza
indirgenir ve bu haliyle kana geçer. Daha sonrada karaciğerde glikojen olarak depolanır.
Vücuda enerji gerektiğinde karaciğerdeki glikojen yeniden glikoza dönüşerek kan dolaşımı aracılığıyla hücrelere dağıtılır. Vücudun karbonhidratları depo etme kapasitesi çok azdır. Vücut bunları hemen kullanır, yakar ya da yağa çevirerek depo eder. Gereğinden fazla karbonhidrat tüketimi şişmanlığa neden olur. Konsantre tatlılar, şekerler iştahı kapatarak diğer lüzumlu besinlerin alınmasına engel olur.
Karbonhidratların Vücuttaki İşlevleri
Ø Vücudun harcadığı enerjinin büyük bir bölümünü sağlar.
Ø Su ve elektrolitlerin vücutta tutulmasını sağlar.
Ø Proteinin enerji için kullanılmasını önleyerek, proteine olan gereksinimi azaltır.
Ø Karbonhidratın gereğinden çok az alınması ketozis (kandaki glikoz düzeyinin
düşmesi sonucu oluşan metabolik hastalık) denen rahatsızlığın ortaya çıkmasına
neden olur.
2.1.2. Karbonhidrat İçeren Belli Başlı Besinler
Un ve undan yapılan yiyecekler; tatlılar, şeker, pasta, kurabiye, ekmek, hububatlar;
fasulye, bezelye, baklagiller ve patates, kuru meyveler, taze meyvelerden; muz, elma, üzüm
karbonhidrat bakımından diğerlerinden daha yüksek değere sahiptir.
Yağlar
Vücudun enerji ihtiyacındaki besin gruplarından biri de yağlardır. Yağlar enerji
kaynağı olması bakımından oldukça önemli besin ögesidir. Az miktarlarıyla çok enerji temin ederler. Yağlar; karbon, hidrojen ve oksijenden oluşur. Yağlar da karbonhidratlar gibi kalori kaynağıdır.
Bitkisel ve hayvansal kaynaklı olmak üzere iki grupta toplanır.
Ø Hayvansal Yağlar →Doymuş yağ asitleri içerir.
Ø Bitkisel Yağlar →Doymamış yağ asitleri içerir.
1 gr yağ 9 kalori enerji sağlar. Yağ en çok enerji veren besin ögesidir. Eşit
miktardaki protein ve karbonhidratın iki katından çok enerji verir. Vücut en ekonomik
şekilde enerji gereksinimini yağlardan karşılayabilir. Yağda eriyen A, D, E, K vitaminleri,
vücuda yağ ile birlikte alındığında kullanılabilir. Deri altı yağ tabakası vücut ısısının kaybını
önler. Yağ, organları çevreleyerek dış etkenlerden korur, midenin boşalmasını geciktirir.
Yağların Vücuttaki İşlevleri
Ø Yağlar da karbonhidratlar gibi vücudun ısı ve enerji kaynağıdır.
Ø Normal doku çalışması için çok önemlidir.
Ø Besinler ile alınan yağlar, yağda eriyen vitaminlerin ( A, D, E, K ) emilmeleri
ve taşınmaları işini görürler.
Ø Yağlar enerji olarak depo edilebilir.
Ø Damar, sinir ve organların korunmasında yardımcıdır.
Ø Isı değişmelerine karşı yalıtım görevi yapar.
Ø Tokluk hissi verir.
Ø Midenin boşalma zamanını geciktirir.
Ø Deri yapısının devamlılığı için gerekli olan temel yağ asitlerini sağlar.
Yağ asitlerinin besinlerde eksik olması egzama gibi bazı deri problemlerine yol
açabilir. Yağların fazlalığı ise kalp ve damar sistemi üzerinde olumsuz etkilere neden olur.
Yağın vücutta eksikliği durumunda;
Ø Tokluk hissinin olmayışı,
Ø Yağa karşı büyük iştah ve arzu,
Ø Zayıflık durumları ortaya çıkar.
Yağın vücutta fazlalığı durumunda;İskelet üzerine fazla yük binmesi,
Ø Kalp ve damar sistemi üzerinde olumsuz etki,
Ø Şişmanlık durumları ortaya çıkar.
2.2.2. Yağ İçeren Belli Başlı Besinler
Tereyağı, yağlı et, kaymak, peynir ve yumurta türü yiyeceklerde hayvansal yağlar,
mısır ayçiçeği, fındık ve ceviz türü yiyeceklerde de bitkisel yağlar bulunur. Bireyin özellikle
kalp sağlığı için hayvansal yağlardan fazla tüketilmemesi daha uygundur.
Proteinler
Protein bütün yaşayan hücrelerin temel yapı unsuru, yaşamamızı sağlayan ve
vücudun yapı taşı olarak bilinen besleyici maddelerdir. Protein hücre ve dokuları oluşturur.
Vücudun en küçük parçası olan hücrenin yapı taşıdır. Amino grup asit denilen birimlerden
oluşmuştur. Vücudun bütün hücrelerinin büyük bir bölümü proteinlerden yapılmıştır. Bu
hücreler sürekli değişip yenilenmektedir. Eğer vücut protein alamaz ise yıkılan hücreler
yenilenemez. Vücudun enerji deposu anlamında bir protein deposu yoktur, sadece kısa süreli
yetersizlikleri giderebilecek az miktarda yedek protein vücutta saklanabilir. Proteinler
büyüme ve gelişmeyi sağlar, yıpranan dokuları onarır. Vücudun hastalıklara karşı direncini
artırır. Yiyecekler ile alınan proteinler, yapı taşlarına ayrılır. Vücut kendisi için gerekli olan
yapı taşlarını yeniden bir araya getirerek kendi dokularını oluşturan proteinleri yapar. 1 gr
protein 4 kalori enerji sağlar. Karbonhidrat ve yağın yetersiz alınması halinde vücudun enerji
ihtiyacını kısmen karşılar. Protein olmadan hücrelerin, canlı varlıkların normal ölçüler içinde
büyümesi ve onarılması imkânsızdır. Proteinin insan ve hayvanların yaşamında iki önemli
görevi vardır.
2.3.1. Proteinlerin Vücuttaki İşlevler
Ø Büyümeyi temin etmek
Ölen, eskiyen, bozulan hücreleri onarmak ve yenilemek.
Bireyin bazı durumlarda protein gereksinimi artar.
Ø Gebelik ve emziklilik durumunda
Ø Hastalık döneminde (özellikle yanıklar, ameliyatlar ve enfeksiyon
hastalıklarından sonra )
Ø Çocukluk döneminde
Hücre halinde anne rahmine düşen bebeğin, büyük bir hızla büyüyüp 3-3,5
kilograma erişmesi için pek çok proteine ihtiyacı vardır. Bu da göbek kordonu yoluyla temin edilir. Hamile bir annenin hem kendisine hem de içinde büyüyen bebeğine yetecek kadar protein alması şarttır. Bebek doğduktan sonra özellikle ilk aylarda beyni ve vücudu hızla büyümeye devam eder. Bu hızlı büyümeyi karşılayabilmek içinde o oranda fazla proteine ihtiyaç vardır. İlk aylarda anne sütü bu ihtiyacı iyi bir şekilde karşılar.
Proteinlerin vücut proteinine dönüşebilme oranı (vücutta kullanımı) protein kalitesini
gösterir. Hayvansal kaynaklı proteinler genellikle yüksek kaliteli, bitkisel kaynaklı proteinler
ise düşük kaliteli proteinlerdir. Anne sütü ve yumurta proteini, örnek proteinlerdir. Her
ikisinin de vücut proteinine dönüşebilme oranı % 100 ‘e yakındır.
Çocukların büyüme-onarım-yenilenme, yetişkinlerin ise onarım ve yenilenme için
proteine ihtiyaçları vardır. Çocuklar bir yaşına kadar hızlı büyürler. Büyüme bir yaşından
sonra yavaşlasa da çocuğun protein ihtiyacı hep devam eder. Yaralanan bir dokunun, derinin tamirinde, yenilenmesinde proteine ihtiyaç vardır. Protein yetersizliği yalnız miktar
yönünden değil, kalite yönünden de önemlidir. Erişkinlerin bir günde almaları gereken
protein miktarı kiloları başına 1 gramdır. Yetişkinler düşük kaliteli proteinler ile
gereksinimlerini karşılayabilirler ancak çocuklar için mutlaka iyi kalitede protein
sağlanmalıdır. Çocuğun beyin gelişiminin % 90’ı 3 yaşına kadar tamamlanır. Bu dönemdeki enerji ve protein yetersizliği zekâ gelişimini olumsuz yönde etkileyecektir.
Proteinler;
Ø Hayvansal proteinler
Ø Bitkisel proteinler olarak sınıflandırılır.
Hayvansal Proteinler: Taze balık, et, yumurta ve sütte bulunur.
Bitkisel Proteinler: Soya fasulyesi, yer fıstığı, bezelye, nohut, mısır, buğday, koyu ve
açık yeşil yapraklılarda bulunur. Bu yiyeceklerin bir kısmının protein değeri daha yüksek, bir kısmının ise daha düşüktür.
Örneğin;
100 gr yağsız ette 30,5 gr protein
100 gr peynirde 17.8 gr protein
1 adet yumurtada (50gr) 6 gr protein
1 bardak sütte ( 240 cm3 ) 9 gr protein
100 gr bezelyede 5 gr protein
100 gr soya fasulyesinde 5,5 gr protein
1 dilim ekmekte ( 23 gr ) 2 gr protein
100 gr mısırda 1,9 gr protein bulunur.
Bütün hayvansal ve bitkisel yiyeceklerde protein vardır ancak her yiyecekteki
protein miktarı farklıdır.
Protein İçeren belli başlı besinler
Süt ve süt ürünleri, her çeşit et, balık, kümes hayvanları ve yumurta birinci derecede
kaliteli proteinlerdir. Bunların % de 75–80’ i vücut proteinine dönüşebilmektedir. İkinci
derecede önemli protein kaynakları ise; kuru baklagiller, soya fasulyesi, badem, fındık,
fıstık, ceviz gibi sert kabuklu yemişler, ekmek ve hububattır.
2.4. Vitaminler
Vitaminler, sağlıklı yaşamın vazgeçilmez bir parçası olan organik bileşiklerdir.
Organizmanın ve vücudun büyümesinde gerekli olan hücre çalışması ve oluşmasında aracı rol oynayan çok önemli maddelerdir. Vücuttaki bir takım biyokimyasal işlemlerin
devamında rol oynarlar. Vücuttaki metabolik olayların normal bir biçimde meydana gelmesi, sağlıklı sürdürülebilmesi için vitamine ihtiyaç vardır. Bazı vitaminler vücudun direncini artırır. Dengeli beslenen bireylerde vitamin eksikliği görülmez. Vitaminlerin çoğu vücutta depolanmaz. Bu nedenle günlük gereksinimden fazlası alınsa da idrar ile dışarı atılır.
Vitaminlerin vücut olaylarını kontrol etmek, düzenlemek, sağlığı korumak, hastalıklara karşı direnci artırmak gibi faydaları olduğundan her gün yiyecekler ile belli miktarda vücuda alınması gerekir.
Vitaminlerin isimleri olmasına rağmen daha kolay anlaşılması için alfabedeki harfler
ile anılır. Erime özelliklerine göre yağda ve suda eriyen vitaminler olarak iki gruba ayrılır.
Ø Yağda eriyen vitaminler → A, D, E, K,
Ø Suda eriyen vitaminler → B ve C grubu vitaminleridir.
Her çocuğun yeterli bedensel ve zihinsel gelişimi için vitaminlere ihtiyacı vardır.
Vitaminlerin özellikle bebeklerde ve çocuklarda doğru kullanılması son derece önemlidir.
Gereğinden fazla ve bilinçsizce kullanılması zehirlenmelere ve hastalıklara neden olabilir.
Bebeklere gerekli durumlarda doktor tavsiyesi ile vitamin takviyesi yapılabilir. Örneğin;
güneşten yeterince faydalanamayan çocuklar için D vitamini takviyesi gibi.
Vitamin eksikliğinin nedenleri;
· Dış nedenler
· İç nedenler olarak ikiye ayrılabilir.
Dış Nedenler
Vitaminlerin besinler ile gerektiği şekilde vücuda alınamamasıdır. Bunun nedeni
fakirlik, kıtlık gibi zorunlu durumlar olduğu gibi, bilgisizlik, yanlış yemek hazırlama
geleneği ve tekniği de olabilir.
İç Nedenler
Alınan besinde yeteri kadar vitamin olduğu halde, ondan yararlanılamaması biçiminde
ortaya çıkar. Emilimin bozulması ya da gereksinimin artması durumlarıdır. Gebelik ve
büyümenin hızlı olduğu dönemlerde gereksinim artar.
A Vitamini
Vücudun dış yüzeyini, sindirim, solunum, üreme ve görme organlarını koruyan, epitel
hücrelerin normal çalışmasını sağlayan vitamindir. Kemik gelişimi ve üreme için gereklidir.
Vücudun hastalıklara karşı savunma sisteminin oluşumunda yardımcıdır.
Gözü ışığa göre ayarlama yapabilmesi için gereklidir. Gözün ışığa karşı
uyarlanamaması gece körlüğüne sebep olmaktadır.
A vitamini açısından zengin besinler:
Balık yağı, karaciğer, tereyağı, kaymak, krema, peynir, yumurta sarısı, süt, yoğurt,
kayısı, yeşil yapraklı ve sarı sebzelerden ise patates, havuç, brokoli, balkabağı, elma, erik,
şeftali
B Grubu Vitaminleri
B grubu vitaminler; karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasında düzenleyici olarak
görev yapar. B vitamini büyümeyi hızlandırır. Cilt, göz ve sinir dokularının sağlığını korur.
Karbonhidrat ve yağların hazmına yardımcı olur. B1 vitamini yetersizliğinde beriberi
hastalığı ortaya çıkar. Bu hastalıkta iştahsızlık, yorgunluk, huzursuzluk görülür. B2 vitamini
yetersizliğinde sinir sistemi bozuklukları, deride özellikle dudak, burun, göz kenarlarında
yaralar ve anemi görülür. Vejetaryenlerde beslenme bilinçli yapılmaz ise B12 vitamini
eksikliği ortaya çıkar. B vitaminleri 8 grupta toplanır.
Ø B1 Vitamini (Tiamin )
Ø B 2 Vitamini (Riboflavin )
Ø Niasin
Ø B5 Vitamini ( Pantotenik asit )
Ø B6 Vitamini ( Pridoksin )
Ø Folik asit
Ø Biotin
Ø B12 Vitamini ( Kobalamin )
B vitamini açısından zengin besinler
Karaciğer, et ve süt türevleri, hububat, yeşil sebzeler, deniz ürünleri, yumurta, fındık,
balık, dana eti, karaciğer, tavuk, soya fasulyesi, mısır, fındık, fıstık.
C Vitamini
C vitamininin en önemli görevlerinden biri vücudu enfeksiyonlara karşı korumasıdır.
Demirin vücutta emilimi için C vitamini son derece önemlidir. Yara ve kesiklerin çabuk
iyileşip kapanmasında yardımcı olur. Diş eti kanamalarını önler. C vitamini eksikliğinde
Skorbit hastalığı ortaya çıkar. Bu hastalıkta kas, eklem ve kemiklerde ağrılar ve kramplar
olur. İştah kaybolur, dişetleri şişer ve kanar.
C vitamini açısından zengin besinler
Turunçgiller, domates, brokoli, çilek, yeşil biber, turp, çiğ lahana, soğan, kivi,
kuşburnu, patates, asma yaprağı D Vitamini
Her çocuğun yaşamın ilk yılında alması gereken,
büyüme ve gelişim için gerekli en önemli vitaminlerden
biridir. D vitamininin vücutta sentez edilebilmesi için
güneş ışınları gereklidir.Bu nedenle çocukların
doğdukları ilk aylardan başlayarak önceleri 5 dakika,
daha sonraları 20 dakika güneşte kalmaları kemik
gelişimleri için son derece önemlidir. Bebeklere doktor
tavsiyesiyle D vitamini takviyesi yapılabilir. D
vitamininin eksikliğinin yaygın olmasının nedeni, doğal
yiyeceklerde yeteri kadar bulunamayışından ileri
gelmektedir. En iyi kaynağı balık yağıdır. Hayvansal yiyeceklerde çok az miktarda
bulunmaktadır. Pencere camları ve giysiler ultraviyole ışınlarını tutacağından, deriyi güneş
ışınları ile doğrudan temas ettirmek önemlidir.
D vitamini gereksinimi büyüme çağında
fazladır. D vitamini eksikliğinde çocuklarda ortaya çıkan hastalık Raşitizmdir.Özellikle süt
çocuklarında ilk yaşlarda görülür. Raşitizmde kemikler yumuşar, kolay bükülebilir bir hal
alır. D vitamini eksikliğinde bebeklerde dişler düzensiz ve geç çıkar,bıngıldak geç
kapanır.Güneşten yeterince yararlanamayan ve çok doğum yapmış kadınlarda kemik
bozuklukları ( osteomalasia ) ve yaşlılarda kemik kaybının artması
nedeniyle osteoporosiz görülür.
D vitamini açısından zengin besinler
Balık yağı, yumurta sarısı, süt, peynir, tahıllar, karaciğer, tereyağ, mantar
E Vitamini
Bağışıklık sisteminin iyi çalışabilmesi ve göz sağlığı içinönemlidir. E vitamini günlük yiyeceklerde yeteri kadar bulunduğundan yetersizlik belirtilerine pek rastlanmaz. Yeteri
kadar E vitamini almak, vitamin A’ya olan ihtiyacı azaltmakta, kanser, kalp-damar hastalıklarından koruyucu özellik göstermektedir.
E vitamini açısından zengin besinler
Bitkisel yağlar, tahıl taneleri, mısır, fındık, ceviz, kuru baklagiller, zeytin, yeşil
yapraklı sebzeler. Özellikle buğday özü, fındık, ceviz E vitamini açısından zengindir.
K Vitamini
K vitamini yağda eriyen vitaminlerdendir. Kanın pıhtılaşmasında önemli rol oynar. K vitamini de günlük yiyeceklerimizde yeteri kadar bulunur. Sindirim sistemi
bozuklukları, karaciğer, özellikle safra kesesi rahatsızlıkları K vitaminin kullanılmasını engeller. K vitamini bağırsaklarda mikroplar tarafından yapıldığından, fazla miktarda antibiyotik alan kişilerde bu mikroplar öldüğünden bu kaynaktan K vitamini elde
etmek engellenmiş olur. Kanın pıhtılaşmasında önemli rol oynar. Eksikliğinde çeşitli yaralar, burun kanamaları, diş eti kanamaları görülür.
K vitamini açısından zengin besinler:
Lahana, karnabahar, ıspanak, yeşil sebzeler, soya fasulyesi, balık, süt,et ve tahıllar.
2.5. Madensel Maddeler ( Mineraller )
Basit inorganik (cansız) şekillerdeki elementlere madensel maddeler ( mineraller)
denir. Mineraller vücudun sağlıklı kalabilmesi için gerekli olan kimyasal elementler ile bu
elementlerin organik bileşikleridir. Hücrenin korunması, sağlıklı diş, kemik cilt yapısı için
önemlidir. Ayrıca; kalp ritmi, kan basıncı vücuttaki sıvı dengesi gibi birçok düzenleyici
fonksiyonlarda da rol oynar.
Mineraller vücutta küçük miktarlarda bulunur ancak önemleri oldukça büyüktür. Bir
insan vücudunun sadece % 4’ünü mineraller oluşturur. Bunun çoğunluğu kalsiyum ve
fosfordur. Diğerlerinden daha az miktarda bulunur. Minerallerin büyük bir kısmı
kemiklerdedir ve çoğunun önemli yapısal görevleri vardır, Hayati düzenlemeyi ayarlamakta
son derece önemlidir. Vücutta eksikliği en çok hissedilen madensel maddeler kalsiyum,
demir ve iyottur.
Vücudun normal olarak büyümesi ve yaşamını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmesi için
madensel maddelere gereksinimi vardır. Her mineralin, öbür besin maddelerinin etkisini
güçlendiren tamamlayıcı bir görevi vardır.
Vücutta 19 mineral olduğu bulunmuştur. Bunlardan 13 tanesi yaşam için daha
elzemdir. Bu mineraller;
Ø Kalsiyum
Ø Fosfor
Ø Demir
Ø İyot
Ø Flor
Ø Magnezyum
Ø Sodyum
Ø Potasyum
Ø Klor
Ø Bakır
Ø Kobalt
Ø Manganez
Ø Çinko
2.5.1. Kalsiyum (Ca)
Vücutta en çok bulunan ve insan vücudu için enönemli olan minerallerden biridir. Kalsiyumun çok büyük bir bölümü iskelet ve dişlerde bulunur. Kalsiyum kanın pıhtılaşmasında rol oynar. En çok bulunduğu besinler süt ve sütten yapılmış besinler, koyu yeşil yapraklı sebzeler, sardalya balığı, istirityedir. Kalsiyumun yetersizliğinde D vitamininde olduğu gibi Raşitizm hastalığı ortaya çıkar.Özel durumlarda ( gebelik, emziklilik, büyüme evrelerinde) kalsiyum yetersiz miktarlarda alınırsa kemikteki depolardan harcanır. Bu durum kemik yapısının yumuşamasına neden olur.
Fosfor (P)
Metabolizması kalsiyum metabolizmasına bağlıdır. Fosforun yaklaşık % 80’ni eğişmeden
kalsiyum ile beraber dişlerde ve kemiklerde bulunur. Anne karnında bebeğin kemiklerinin oluşumu kalsiyum ve fosforun depo edilmesi ile başlar. Kalsiyum ve fosfor yeteri kadar sağlanamaz ise kemiklerin ve dişlerin gelişmesi normal olmaz.
Demir (Fe)
Kanın hemoglobin kısmında bulunur. Hemoglobin kana kırmızı rengini verir. Kanda bulunan demir akciğerlerden hücrelere oksijen taşır. Vücut hücrelerinin çalışması yönünden önemi büyüktür. Kadınlarda adet dönemlerinde, doğum ve emzirmede
demir kaybı olur. Demir ihtiva eden besinlerin sindirimi C vitamini ile daha kolay olur. Demir eksik alındığında demir eksikliği anemisi yani kansızlık meydana gelir. Normal erişkin bir erkek günde yaklaşık olarak 1 mg demir kaybederken, kadınlar her
menstruasyon sırasında 10-30 mg demir kaybederler. Gebeliğin ikinci yarısında anne fetüse demir sağlar. Büyümenin hızlı olduğu dönemlerde çocukların demir gereksinimi artar. Karaciğer, dalak, et, yumurta sarısı, yeşil yapraklı sebzeler, pekmez ve kuru üzümde bulunur.
2.5.4. İyot ( I )
Vücut yapısının esas unsurlarındandır. Troid bezinde bulunur. Troid bezinin normal
çalışması için çok gereklidir. Deniz ürünlerinde bulunur. Ayrıca yumurta, süt, et ve
sebzelerde de vardır. İyot eksikliğinde guatr denen hastalık meydana gelir. İyodun doğal
kaynağı denizdir. Denizden elde edilen bütün besin maddelerinde ve deniz kıyısında bol
miktarda iyot bulunur. İyodu az olan, denizden uzak bölgelerde iyotlu tuz kullanılmalıdır.
2.5.5. Flor ( F )
Flor kemik ve dişlerde bulunur. Florun dişlerin sağlığında çok önemli rolü vardır. Az
miktarda alınan florun, dişlerin çürümesine karşı direnci artırdığı bulunmuştur. Süt
çocukluğundan itibaren çocuklara flor verilmesi kalıcı dişlerin sağlam yapıda oluşmasına
yardımcı olacaktır. Florun doğal kaynakları sulardan başka, Flor yönünden zengin
topraklarda yetişen sebzeler ve demir ürünleridir.
2.5.6. Magnezyum ( Mg )
Vücutta besin öğelerinin kullanılması ile ilgili kimyasal reaksiyonların bazılarında
katalizör işini görür. İnsanlarda magnezyum yetersizliği belirtilerine pek rastlanmaz çünkü
bitkisel ve hayvansal yiyeceklerde yeteri kadar magnezyum bulunur.
2.5.7. Sodyum ( Na ) - Potasyum ( K ) ve Klor ( Cl )
Organizmada birbirleriyle çok yakın ilişkileri olan elementlerdir. Bu mineraller hücre
içi ve dışı sıvıların, asit ve baz dengesinin sağlanması, sinir ve kasların çalışması için
gereklidir. Kasların normal işlevlerinde potasyum önemlidir. Sodyum ve potasyum
yiyeceklerde yeteri miktarda bulunmaktadır. Şiddetli ishal ve kusma durumlarında önemli
miktarda sodyum ve potasyum kaybı olabilir. Dışardan tuz ( NaCl ) takviyesi gerekebilir.Sofra tuzu sodyum ve klordan oluşur. Klor, hücre içi ve dışı sıvıları düzenler. Eksikliği
kramplara neden olur.
2.5.8. Bakır ( Cu )
Bakır, demirin vücutta kullanılmasına yardım eder. Yiyeceklerde yeteri kadar bulunur.
Demir gereksinimini karşılayan bir diyet aynı zamanda bakır gereksinimini de karşılamış
olur. Karaciğer, beyin, kalp, böbrekler bakırı en yüksek yoğunlukta bulunduran organlardır.
2.5.9. Kobalt ( Co )
B12 vitaminin yapısına girer. İnsanlarda yetersizliğine pek rastlanmaz.
2.5.10. Manganez ( Mn )
Karbonhidrat metabolizmasında sentezinde rol oynar. Yetersiz alımında kilo kaybı,
saç uzamasında yavaşlama görülür.
2.5.11. Çinko ( Zn )
Çinko büyümede, cinsiyet organlarının gelişiminde, hücresel bağışıklığın oluşumunda
önemlidir. Yetersizliğinde cücelik, cinsiyet organlarının gelişiminde gerilik, hastalıklara
dirençsizlik, yaraların iyileşmesinde gecikme belirtileri görülür.
Bunların dışında fluorid, selenyum, molibden, kükürt, sülfür gibi mineraler de vücutta
bulunur.
Etkinlik 2: Aşağıda verilen konuları yazılı kaynaklardan ve internetten araştırarak bulunuz
ve sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.
Ø Çocuklukta demir ( Fe ) ihtiyacının en yoğun olduğu dönemi bulunuz.
Ø Vücutta İyot ( I ) ihtiyacı nasıl giderilir Troid hastalığının en yaygın olduğu bölgeyi
ve nedenini araştırınız.
Etkinlik 3:Vitamin ve minerallerin eksiklikleri ve fazlalıkları sonucu ortaya çıkan
hastalıklarla ilgili gazete ve dergilerde çıkan yazı ve resimleri toplayıp,dosya
oluşturunuz.Sınıf içinde arkadaşlarınızla paylaşınız.Okuldaki diğer öğrencilerinde
faydalanmasını sağlayınız.
2.6. Su
Yaşam için oksijenden sonra ikinci önemli gereksinim sudur. İnsan vücudunun %
70’i sudur. Vücuttaki su miktarı cinsiyete, yaşa, kilo durumuna göre değişir. Su yaşam için
besinlerden daha önemlidir. Besin öğelerinin sindirimi, emilimi, taşınması, metabolizması,
artık zararlı maddelerin dışarı atılması, vücut ısısının denetimi, eklemlerin kayganlığı
vücuttaki su sayesinde olur.
Vücuttaki elektrolit (Sodyum- Potasyum) dengesi su sayesinde korunur.
Vücut ısısını ayarlar. Metabolik artıkların böbreklerden ve bağırsaklardan atılmasına
yardımcı olur. Su vücuttan ter, idrar ve solunum yoluyla atılır. İnsan besinsiz haftalarca yaşayabilir ancak susuz en fazla 6– 7 gün dayanabilir. Vücutta su oranının yeterli
düzeyde tutulması yaşamsal önem taşır. Vücut suyunun azalması kanın iyon yoğunluğunu artırır. Vücutta su kaybı sonucu kan plazmasının yoğunluğu artınca, beyindeki susama merkezi uyarılarak susama duygusu gelişir ve birey su veya yerini tutan sıvılar içerek bu ihtiyacını giderir.
Çocukların vücudunda su oranı daha yüksektir. Bebeklerin vücutlarının üçte ikisinden çoğu sudur. Çocuk büyüdükçe su oranı azalır, yağ oranı artar. Yaş ilerledikçe suyun yerini yağ almaya başlar. Anne sütü alan bebeklerin fazladan suya ihtiyacı yoktur. Aşırı terleme, ishal ve ateşli hastalık durumlarında su ihtiyacı artar.
Besin zehirlenmesi, bağırsak enfeksiyonları gibi durumlarda kusma ve ishalle vücuttan su ile birlikte elektrolit kaybı da olur. Bu durumda susama duygusu gelişmediğinden vücut susuz kalabilir. İshal nedeniyle vücuttan aşırı su kaybı (dehidrasyon) sonucu çocuk
ölümleri olabilmektedir. Bu dönemde çocuğun bol su ve sıvı tüketmesi çok önemlidir. Sıvı tedavisinin yanında hastanın uygun şekilde beslenmesi de önemlidir. Çocuk
emiyorsa emzirmeye devam edilir. Normal gıda ile beslenmeye geçen çocuklar ise yoğurt, tuzlu ayran, pirinç lapası, haşlanmış patates-havuç ezmesi biraz tuz eklenerek yedirilmelidir. Hazır tuz-şeker karışımı (ORS) da tarifine uygun hazırlanarak tüketilmelidir
|
| WwW.WeBCaNaVaRi.NeT | > .::| Genel - Kişisel |::. > Kadınca > Çocuk Gelişimi (Moderatör: WeBCaNaVaRi)
Konu: Beslenme
Yazdır
Gelişmiş Arama
Ağustos 15, 2012, 02:50:20 ÖS