Şerif Mardin’in ‘eskimeyen’ Yazıları By: By.CeZa Date: August 13, 2008, 04:25:59 PM Türkiye’de sosyal bilimler denildiğinde akla gelen ilk isimlerden biri şüphesiz Şerif Mardin’dir. Mardin, sosyal bilimlerin, sosyoloji, siyaset bilimi ve tarih gibi birkaç disiplinine birden hakim olması sayesinde, Türkiye’de, özelde düşünce tarihine; genelde ise toplum bilimlerine son derece kalıcı ve aynı zamanda dönüştürücü katkılarda bulunmuştur. Mardin’i Türkiye’deki sosyal bilimler için mühim kılan unsurların başında, hem karşılaştırmalı düşünce tarihine vermiş olduğu önem hem de Türk siyasi düşüncesini önemseyerek, özellikle "Jön Türklerin Siyasi Fikirleri" ve "Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu" adlı eserleriyle Türk siyasi düşüncesini Avrupa ve dünya siyasi düşüncesinin kavramlarıyla incelemiş olması gelir.
Tarihe ve dine yeni bir bakış getirdi
Mardin, bunun yanında, tarih yazımına da çok önemli bir katkıda bulunarak Türk modernleşmesinin Kemalist tarih yazımının ve ideolojik perspektifinin sunduğu kopmuşluk içerisinde değil, Osmanlı modernleşmesinin bir devamı içerisinde okunmasını öneren tarihsel yaklaşımını savunmuştur. Özellikle de Mardin’in önemli bir makalesinde tartıştığı ‘merkez-çevre’ kavramı, uzun yıllar boyunca Osmanlı ile Türkiye arasındaki bu süreklilik ve kopukluk ilişkisini anlamak açısından çok önemli bir yere sahip olmuştur. Şerif Mardin’in, Türkiye’deki din-toplum ilişkileri konusundaki çalışmaları da Türkiye’de sosyal bilimlerin dini ele alışı konusunda ufuk açıcı nitelikte olmuştur. Özellikle de "Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim: Bediüzzaman Said Nursi Olayı" adlı araştırmasıyla, Şerif Mardin din-toplum ilişkilerinde yeni bir çığır açmıştır. Mardin, bu konudaki katkılarına hâlâ aralıklarla akademik dergiler için kaleme aldığı makaleleriyle devam etmektedir. Son olarak yaklaşık bir sene önce Turkish Studies dergisinde yayınlanan ‘Turkish Exceptionalism’ adlı makalesi de bunun bir örneği niteliğinde.
Şerif Mardin, bir yandan bu gibi yeni çalışmalara devam ederken; bir yandan da artık klasik haline gelmiş olan araştırma ve çalışmalarının bir kısmını bir kitap halinde okurlarıyla yeniden buluşturuyor. Syracuse University Press tarafından geçtiğimiz aylarda piyasaya sunulan ‘Religion, Society, and Modernity in Turkey’ (Türkiye’de Din, Toplum ve Modernite) adlı kitap, Türkiye ile ilgilenen sosyal bilimcilere Şerif Mardin’in daha önce değişik dönemlerde ve değişik akademik yayınlarda yer alan önemli makalelerini bir ciltte ulaşma imkanı sunuyor. Uzun soluklu bir çalışmanın ürünü olan bu eserdeki makaleler, Mardin’in yayınladığı sayısız akademik yayın arasından seçilmiş.
Kitabın yayına hazırlanması sürecine yakından şahit olan biri olarak, bu konuya birkaç cümleyle değinmek, Mardin’in eserini ne denli özenli bir çalışmadan sonra ortaya çıkardığını göstermesi bakımından oldukça önemli. Şerif Mardin, daha önce akademik dergilerde yayınlanan onlarca makalesini taradıktan sonra bu makalelerin ve kitabın son rötuşunu yapmak üzere bir dönem Amerika’nın Syracuse şehrinde bulundu. Bu süre zarfında, makaleleri titizlikle tekrar gözden geçirdikten sonra, bundan yıllar önce kaleme aldığı makaleleri ortaya çıkan yeni bilgi ve belgeler ışığında geliştirdi. Mardin, ayrıca daha önce yayınlanan bu makalelerinin her birinin başına makalenin hangi dönemde ve ne düşüncelerle yazıldığına değindiği bir değerlendirme bölümü de ekledi. Bu bölüm, yıllar öncesinde yazılan bu makaleleri okurken, okuyucularının makalenin yazıldığı şartları anlayarak konuya yaklaşmasına ve makalenin kaleme alındığı tarihî konteksi göz önünde bulundurabilmesine yardımcı oluyor.
Kitapta bulunan 16 makalenin konularındaki çeşitlilik ve derinlik, Şerif Mardin’in sosyal bilimlerin farklı alanlarına ne denli hakim olduğunu göstermesinin yanında, yıllar öncesinden ortaya koyduğu kuramların ne ölçüde etkili ve hâlâ geçerli olduğunu da gözler önüne seriyor. Bu makaleler, konuları itibarıyla içinde düşünce tarihi (örneğin ‘Continuity and Change in the Ideas of Young Turks’ ve ‘The Alienation of the Young Turks: An Attempt at a Partial Explanation of a ‘Revolutionary Conscience’ gibi), sosyal yapı (‘Historical Thresholds and Stratification: Social Class and Class Consciousness’) ve din-devlet-toplum ilişkilerinin (‘Religion in Modern Turkey’, ‘Civil Society and Islam’, ‘Cultural Change and the Intellectual: Necip Fazıl and the Nakşibendi’ ve ‘Ideology and Religion in the Turkish Revolution’) de olduğu birkaç ana başlığa ayrılabilecek nitelikte. Bunun yanı sıra kitapta, sosyal bilimlerin farklı disiplinlerinin kesişme noktasındaki birçok konunun derinlemesine incelendiği makaleler de bulunuyor. ‘Playing Games with Names’, ‘Youth and Violence in Turkey’, ‘The Modernization of Social Communication’, ‘Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire’ ve ‘Super-Westernization in Urban Life in the Ottoman Empire in the Last Quarter of the Nineteenth Century’ adlı makaleler bunlardan bazıları. Buna ek olarak kitapta yukarıda da bahsi geçen merkez-çevre kavramını Türkiye’deki sosyal bilimler literatürüne kazandıran ‘Center-Periphery as a Concept for the Study of Social Transformation’ makalesi de bulunuyor. Kitapta ayrıca Şerif Mardin’in ilk kez yayınlanan ‘Some Consideration on the Building of an Ottoman Public Identity in the Nineteenth Century’ ve ‘Islam in the Nineteenth and Twentieth Century Turkey’ adlı iki makalesi de yer alıyor. Kitabın oldukça hacimli olan bibliyografyası ise Türkiye’deki her sosyal bilimci için bir rehber niteliğinde. Farklı dillerde ve farklı alanlarda sayfalar dolusu eserin yer aldığı bu kaynakça, Mardin’in düşünce zenginliğinin ipuçlarını sergiler nitelikte.
Şerif Mardin’in yarım asırdan daha uzun süredir Türkiye’deki sosyal bilimlere yaptığı katkıların yeni bir örneği olan bu kitaptaki makaleleri bitmiş birer proje olarak görmek yanlış olur. Bu makalelerin her birini yeni düşünme biçimleri ve fikir kalıpları sunan ve geliştirilmeyi bekleyen birer tasarım olarak görmek gerekiyor. Bu yaklaşım biçimi, Şerif Mardin’i daha iyi anlamamızı sağlayacağı gibi onun ortaya attığı kuram ve tezleri de geliştirme imkanı sunacaktır
