Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırğlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi. Sıvıların yoğunluğunu ölçme aletini keşfetti.
Yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı. Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terazi si denilen beş kefeli teraziyi geliştirdi.
On ikinci yüzyılda Türkistan'da yetişen yerçekimi ve terazilerle alakalı çalışmalar yapan fizik astronomi ve matematik ilimi. İsmi Abdurrahman el- Mansur el-Hazini olupkünyesi Ebü'l Feth'tir. Doğum tarihi belli değildir. Türkistan'ın Merv şehrinde yetişti ve 1118 (H.512) senesinden itibaren tanınıp meşhur oldu. 1155 (H.550) senesinde vefat etti. Bazan Ebü Ca'fer Ali Hazini adlı başka bir alim ile karıştırılmaktadır. Ebü Ca'fer Ali el-Hazini de devrinin önde gelen isimlerindendi ve bilhassa matematik ve astronomi ilimlerinde söz sahibiydi.İlim dünyasında İbn-ül-Heysem'e (AI-Hazen) denildiği için de Hazini ile karıştırılmaktadır.
Abdurrahman Hazini doğup büyüdüğü Merv şehrinin ünlü alimlerinden iyi bir tahsil gördü. Özellikle fizik astronomi.. ve matematik ilimlerinde devrinde söz sahibi oldu. İbn-i Heysem ve Biruni'nin eserlerini inceleyip istifade etti. Astronomiye çok önem verdi. Birçok İslam şehirlerinde kıblenin nasıl bulunabileceği hususunda esaslı çalışmalar yaptı.
Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi. Sıvıların yoğunluğunu ölçme aletini keşfetti. Ayrıca Biruni'nin kullandığı altı geniş üstü dar konik bir kap biçimindeki alet ile cisimlerin sıvılar içindeki sürüklenme mukavemetleri konusunu da inceledi. Birçok katı ve sıvı cismin yoğunluklarını son derece hassas ve bugünkü neticelere yakın bir şekilde tesbit etti.
Ünlü ilim tarihçisi Aldo Mieli Biruni'nin ve Hazini'nin yapmış oldukları katı maddelerin yoğunluk tespitlerini modem değerlerle şöyle mukayese etmektedir:
Yine Hazini yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı. Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terazisi denilen beş kefeli teraziyi geliştirdi. Hazini havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebileceğini ortaya koymakla Toriçelli'den önce meseleyi ele almış ve incelemiş olmaktadır. Hazini sıvılar gibi havanın da bir ağırlığı ve kaldırma kuvveti bulunduğunu ve hava içinde bulunan cismin ağırlığının kaldırma kuvveti sebebiyle azalmış olduğunu ve cismin noksanlaşan bu ağırlığının havanın kesafetine göre değişeceğini söyledi. Arşimed kanununun sadece sıvılar için geçerli olmadığını gazlar için de söz konusu olduğunu ve bunun bütün sıvılar için böyle olduğunu ifade etti. Hazini'nin bu ve benzeri ilmi araştırmaları barometrenin (basınç ölçme aleti) keşfedilmesinde temel teşkil etmiştir. Böylece o Toriçelli Paskal Boyle ve bazı diğer batılı bilim adamlarına öncülük etmiş oldu ve Akışkanlar Mekaniği ilmini kurdu. .
Hazini ışığın kırılma prensiplerini de inceledi ve gök küreye temas eden güneş ışınlarının dünyaya doğrudan doğruya dik olarak değil de kırılarak ulaştığını söyledi. Ayrıca yer çekimi konusu üzerinde araştırmalarda bulundu. Birçok ilmi deneyler yaptı ve sonunda bütün cisimlerin yer kürenin merkezine doğru bir cazibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi. Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin farklı oluşunu da düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki mesafeye bağlı olduğunu söyledi. Biruni'nin yaptığı araştırmayı geliştirerek kütleler arasındaki çekim prensibini ortaya koydu. Bu konuyu eserinde şöyle anlatır: "Kuvvet hacim şekil ve alemin merkezinden uzaklık bakımından birbirinin aynı olan cisimlerin ağırlıkları birbirlerine eşittir. Dünyanın merkezine muayyen uzaklıktaki ağırlığı belli olan her cismin dünyanın merkezine olan uzaklığının farklılığına göre ağırlığı da farklıdır. Dünyanın merkezine olan uzaklık arttıkça ağırlık da artar yaklaştıkça hafifler. Bu sebeple bir cismin ağırlığının diğer cismin ağırlığına nispeti onların dünyanın merkezine olan uzaklıklarının nispeti gibidir." Görüldüğü gibi yer çekimini Newton (1665) değil ondan beş yüz elli sene önce yaşayan iki İslam alimi keşfetmiştir. Hazini vardığı bütün bu ilmi neticeleri tamamen ilmi deneyler ve mukayeselere dayandırıyordu. Bu özelliğinden dolayı Hazini'ye; "Dinamik ve Hidrostatiğin üstadı öncüsü ve Akışkanlar Mekaniğinin ve Gravitasyon prensibinin kaşifi" unvanını vermek gerekir.
Eserleri:
1. Ez-Zic-ül-Mu'teber-il-Senceri: Merv şehrindeki rasathanesinde yaptığı astronomik gözlemler sonucu hazırladığı bu eserini Sultan Melikşah'ın oğlu Sultan Sencer'e sundu. Eserinde bütün gezegenlerin gözlem sonuçlarını pozisyonlarının hesaplanmasını yaptı. Güneş ve ay'ın pozisyonlarını hesapladı. Sonraki asırlarda Kutbüddin Şirazi'nin çalışmalarına zemin hazırladı. Bu eserini hazırlarken Hüsameddin Salar ve Envari adlı iki ilim adamıyla çalışarak gözlemler yaptı. Ayrıca bu eserinde Merv şehri enlemine göre yıldızların durumları hakkında da bilgi vermektedir.
2. Kitab-ül-Alat-il-Acibeti: Bu eserinde rasad aletleri üzerinde durmakta ve astronomi nazariyesini ortaya koymaktadır.
3. Kitabu Mizan-il-Hikme: Bu eser sekiz ciltten meydana gelmiştir. Her ciltte ayrı konular ele alınmaktadır. Birinci ciltte; hidrostatik konuları ikinci ciltte muhtelif yoğunluk hesaplamaları üçüncü ciltte yerçekim nazariyeleri dördüncü ciltte Arşimet ve Menelaos'un hidrostatikle ilgili görüşleri beşinci ciltte muhtelif maddelerin ağırlık ölçümleri altıncı ciltte muhtelif cisimlerin yoğunluklarının hesaplanması yedinci ciltte muhtelif konularda kendi buluşlarına ait örneklerin incelenmesi sekizinci ciltte ise astronomi ile ilgili konular anlatılmaktadır. Hazini'nin beş eseri M.Khanikov tarafından kısmen incelenmiş ve İngilizce’ye tercüme edilerek Amerika'da New Haven'de 1859'da neşredilmiştir. Eserlerini inceleyen bilim adamları hayranlıklarını ifade ve itiraf etmekten kendilerini alamamışlardır. Fizik konularındaki buluşları günümüzün modern üniversitelerinde incelenmekte olup sahasına ışık tutmaktadır. Bilim Tarihi otoritelerinin çoğu Hazini'nin bütün asırların fizik üstadı olduğunu İbn-i Sina Biruni ve İbn-i Heysem gibi üstatlarını bu sahada geride bıraktığını kabul etmektedirler. Hazini Mizan-ül-Hikme'sinde düşmekte olan cismin 'sürati aldığı mesafe ve geçen zaman arasındaki münasebet (ilişki) üzerinde de geniş inceleme ve araştırmalarda bulundu. Onun tespit edip incelediği bu mühim münasebet çıkan mühim ilmi prensip ve denklemler batılı bilim adamlarına (mesela Galileo Keppler ve Newton) mal edilmektedir ki bunun apaçık bir hata ve yanlışlık olduğu ortaya çıkmış bulunmaktadır. İşin doğrusu şu ki Abdurrahman Hazini'nin bu pek mühim eseri orta çağlarda batı dillerine tercüme edilmiş onun ilmi görüşlerinden Avrupa ilim fazlasıyla istifade etmişlerdir. Bilim tarihçisi G.Sarton Hazini'nin Mizan-ül-Hikme'sini ortaçağlar İslam dehasının en önde gelen eseri olarak vasıflandırılmakta ve o devir dünyası için eşsis bir eser saymaktadır.
