Teoloji ya da Tanrıbilim, (Yunanca: θεος, theos, "Tanrı" + λογος, logos, "bilim") sözcük anlamı olarak tanrıbilim demektir. Dinbilim anlamında da kullanılır.
Günümüzde sıklıkla, dini konular ile ilgilenen bilim anlamında kullanılmaktadır. Teoloji ile ilgilenen kişilere teolog, dinbilimci veya tanrıbilimci denir. İlâhiyat konusunda uzmanlaşanlar ise ilâhiyatçı olarak adlandırılmaktadır.
Özgür irade ve ilk günah üzerine kaleme aldığı yazılarıyla batı Hristiyanlık âleminde tanınan ve derin tesirler yaratmış olan Latin teolog Augustinus (354–430).
Modern dönem öncesi kurulan pek çok üniversite, kilise okullarından ve manastır kurumlarından dönüştürülmüştür. Bu sebeple, Orta Çağ'da teoloji, üniversitelerin temel araştırma alanlarının en ön sıralarında gelmekte ve teolojiye "Bilimlerin Kraliçesi" (The Queen of the Sciences) adı verilmekteydi. Bu önceliğinden ötürü bu okulların müfredatlarında, Kilise Kanunları gibi dersler yer almakta ve bu dersler ile kiliseye hizmet edecek genç insanlar yetiştirmeleri amaçlanmakta idi. Hatta bu üniversitelerin dua etme, vaaz verme veya ayinleri de içeren şapelleri de bulunmaktaydı.
Aydınlanmayla birlikte üniversiteler değişmeye ve hümanistik bir perspektifle farklı alanlardaki konuları öğretmeye başladılar. Teoloji artık üniversitelerde öğretilen ana konular arasında yer almıyordu. Üniversiteler, kurulu kiliselere din adamı yetiştirmenin dışında da amaçlar edinmeye başlamışlardı. Sonuç olarak teoloji, inancı ele alış şeklinin inancın içinden olması farkı ile aynı konuyu ele alan diğer akademik disiplinlerden ayrıldı. Çoğu "Kilise Babası", teologu "hakiki olarak dua eden kişi" olarak tanımlamaktadır. Dindar olmayan teologlar bu görüşle uyuşmasa da teoloji aşağıdaki disiplinlerden ayırt edilmelidir. Din bilimleri şu beş başlık altında incelenir:
Karşılaştırmalı din / Dini araştırmalar - Comparative religion / Religious studies
Din felsefesi - Philosophy of Religion
Din psikolojisi - Psychology of Religion
Din sosyolojisi - Sociology of Religion
Dinler tarihi - History of Religions
Tüm bu disiplinler dine hümanistik varsayımlarla yaklaşır ve teolojiden farklı olarak dini inanç ve deneyimin tek biçimliliğini öne sürerler.
Teolojinin dalları
Hıristiyan teolojisinin alt dalları:
Angelology: Melek bilim.
Bibliology: Vahyin doğası ve vasıtaları.
Hermenötik: Kutsal metnin yorumu.
Christology: İsa Mesih, Mesih'in doğası, Mesih'teki ilahi ve beşerilik arası ilişki.
Misyoloji: İncil mesajının yayılmasının yolları, metodolojisi.
Soteriyoloji: Kurtuluşun yolları ve araçları.
Patroloji: İlk dönem Kilise Babalarını inceler.
İslam ilâhiyatı'nın alt dalları:
Tefsir: Kur'an'ın açıklanması ve açıklanmasına ilişkin usûl bilgisi.
Kıraat: Kur'an'ın farklı okunuş biçimlerini ve bu okunuş farklılıklarından kaynaklanan farklı anlam ve yorumlarla ilgilenen bilim dalıdır.
Hadis: İslam peygamberi Muhammed'in söz ve davranışlarını araştırır.
Fıkıh: İslam hukuku ve ibadet ile ilgili konuları inceler.
Kelâm: İslam itikadını akli, felsefi yöntemlerle açıklamaya çalışır, inanç ile ilgili konuları inceler.
Tasavvuf: İslamiyet'in mistik yönüdür; kişileri manevi yönden geliştirecek unsurlar ile ilgilenir.
İslam Mezhepleri Tarihi: Müslümanlar arasında ortaya çıkmış itikadi, fıkhi ve siyasi mezhepleri inceler.
İslam İlâhiyatı
Ana maddeler: İlâhiyat, Âkaid, ve Dîn
Hem İslam'da hem de Musevilik dininde Tanrıbilim yoktur, olmaz. Çünkü Tanrı'ya imân vardır, bu nedenle de "Tanrının varlığı" tarışmasının dahi yapılması mümkün olamayacağından, sadece İslam İlâhiyatı dalı mevcuttur. Ama Hristiyanlık öyle değildir? Bu Tanrının varlığı tartışması konusu Hristiyanlık dini ile ilgili bir mevzuudur. Hristiyanlık'ta ise ise Müslümanlık ve Yahudilik'ten farklı olarak, İsa Tanrı'nın oğlu mu? Değil mi? Babasız mı doğdu? Doğmadı mı? Suyun üstünde yürüdü mü? Yürümedi mi? Ölüleri diriltti mi? Diriltmedi mi? gibi ve benzerleri konuların her biri ayrı bir tartışma konusudur, ve bilimsel olarak açıklanmak zorundadır. Dolayısıyladır ki Tanrıbilim vardır. İlâhiyat'ın karşılığı ise "Divinity" (Kutsîyet ya da Kutsallık) olarak ifade edilmektedir. İşte, İlâhiyat budur, ve o anlamda İlâhiyat, hem İslâmiyet'te hem de Yahudilik'te "Divinity" olarak vardır. Teoloji dalı bu nedenlerden dolayı sadece Hristiyanlık'ta mevcuttur.
İslâmiyet'te Allah'ın varlığı ve nitelikleriyle ilgili konuları ele alan bilim kolu, Tanrıbilimi ile İslam dini ilimlerinin bütününe verilen ad, İlâhiyat'tır. İlâh ve çoğul -at eki Arapça kökenli olmasına karşın İlahiyat şeklindeki bir adlandırma Türkçe dışındaki dillerde bulunmamaktadır. Arapça'da benzer anlamda Ulum-u Diniyye tabiri kullanılmaktadır. İslam İlâhiyatı ile ilgili konuların ayrıntılı ve bilimsel olarak incelenmesi de İlâhiyat Fakülteleri'nin ilgi sahasına girmektedir. Hristiyanlık'ta ise hem İlâhiyat Fakülteleri hem de Teoloji Okulları ayrı ayrı kurulmuştur.
İslam tarihinde Peygamber Muhammed'den hemen sonra doğup gelişen bir kısmı kutsal metin bir kısmı İslam peygamberinin söz ve davranışları veya İslamiyet'in çeşitli felsefi ekollere ve ana akım din anlayışının dışındaki akımlara karşı genel akımı akli/felsefi metotlarla savunan kelâm gibi dalların tümü İslam ilahiyatı içerisinde yer almaktadır.
Hıristiyan teolojisi ile İslam teolojisi/Kelâm ilmi'nin karşılaştırılması
Ana maddeler: Hıristiyan teolojisi ve Kelâm
Hıristiyan teolojisi içinde toplumsal kurallar ve davranış biçimlerini, peygamberin sözlerini ve tarihi de barındıran İslam ilahiyatından bir yönüyle benzeşmekte bir yönüyle de ayrılmaktadır. Tanrı ve fizikötesi diğer konuları felsefe dilini özellikle Aristocu felsefe metotlarını kullanarak ispatlamaya çalışmasıyla, Hıristiyan teolojisi ve İslam kelamı birbirine çoğunlukla benzemektedir. Ancak İslam ilahiyatı bu apolejetik (dini savunma) ihtiyacını kelâm ile savunurken bir yandan da fıkıh denilen ve bugünkü hukuk ve siyaset bilimi içine giren alanlarda da hem dogmaya dayalı tasvir hem de dogma ile bağlı akılla (fıkıh Arapça'da anlamaya çalışmak manasına gelmektedir) oluşan yeni durumlara dinden hüküm ortaya koymaya çalışmıştır. Her iki dinin karakteristik yapısı ve teolojileri arasında böyle bir farkın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Akide/İslam Kelâmı'nın Muslim theology-Islamic theology/Ilm al-Kalam (Islamic Theology), Fıkıh/İslam Hukuku'nun Fiqh/Islamic Jurisprudence, Şeriat'ın da Islamic Law olarak İngilizce'ye çevirilmesinin ardında da bu ayrımları belirtme ihtiyacı bulunmaktadır.
