2.Türemilş yapılı sözcükler

3.Bileşik yapılı sözcükler

1.Basit yapılı sözcükler:Yapım eki almamış sözcüklerdir. Anlamlı olarak daha küçük parçalara bölünemezler. Çekim eki almış olmaları bu sözcüklerin yapılarını etkilemez.

Örnek: Düz, çok, dar, nal, ağaç, deniz, çanta, araba, kelebek, papat¬ya…

TÜREMİŞ YAPILI SÖZCÜKLER

Aldıkları yapım ekleriyle yeni bir anlam kazanan sözcüklerdir.

Kök + yapım eki = Türemiş Kelime

Kök halindeki sözcük isim, sıfat, fiil, zamir, zarf olabilir.

Örnek: Sucu (isim + yapım eki)

Güzellik (sıfat + yapım eki)

Geliş (fiil + yapım eki)

Benlik (zamir + yapım eki)

Çokluk (zarf + yapım eki)

Eklerin mköklere değişikanlamlar katması

Bir soruda birçok türemiş kelime verilip farklı olan soruluyorsa, türemiş kelimenin köküne bakılır ve hangi tür kökten türemiş olduğu tespit edilir.

Örnek: Geliş – Bakış – Bilgi – Gözcü arasında farklı olan “gözcü” sözcüğüdür, çünkü diğerleri fiilden, “gözcü” ise isimden türemiştir.

Kök ile türemiş sözcük arasında mutlaka anlam ilişkisi bulunmalıdır. Örneğin, “sucuk” kelimesi basit bir kelimedir, çünkü su + cuk olamaz, yani “su” ile “cuk” arasında anlam ilişkisi yoktur.

Türemiş kelime mutlaka bir adet yapım eki ile oluşmak zorunda değildir. Kök kelime birden çok yapım eki alabilir. Türemiş sözcük çekim eki alacaksa, çekim eki yapım ekinden sonra gelir.

Örnek: “Koş + u + cu + lar” sözcüğü 2 yapım, 1 çekim eki olmak

Kök Y.E.Y.E .Ç.E. üzere toplam 3 ek almıştır.

“Gör + üş + me + z + mi + y + di + niz”

Kök Y.E. Olum-

suzluk

eki

Ç.E.

sözcüğü 1 yapım eki, 5 çekim eki almıştır.

Not: Dilimize yabancı dillerden gelen sözcükler, geldikleri dilde türemiş de olsalar, basit sözcükler sayılmalıdır.

* Faaliyet, televizyon, mesuliyet, fotoğraf…

Ancak, bu tür sözcükler Türkçe yapım ekleri alıp türemişlerse birer türemiş sözcük sayılırlar.

* Televizyoncu, mesuliyetli, fotoğrafçı…

BİLEŞİK SÖZCÜKLER

En az iki sözcüğün tek bir anlam verecek şekilde kaynaşıp birleşmesiyle oluşan sözcüklerdir. Aralarına bir ek veya başka bir sözcük girmez. Tek sözcük gibi görev yaparlar. Bitişik yazılırlar. Yapıları bakımından çoğu kez isim ya da sıfat tamlaması bazen de cümle biçiminde görülürler. (Bunların örneklerini “Bileşik İsimler” konusunda geniş olarak göreceğiz.)

Bileşik sözcükler oluşmaları bakımından üçe ayrılırlar:

1. Anlam Kayması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler:

Bu tür bileşik sözcüklerde, sözcüklerden biri ya da ikisi birden temel anlamlarından uzaklaşırlar.

Örnek: Sigaraböreği (1. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Anayol (1. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Serçeparmak (1. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Denizanası (2. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Ayakkabı (2. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Yerelması (2. sözcükte anlam kayması olmuş.)

Karafatma (İkisinde de anlam kayması olmuş.)

Keçiboynuzu (İkisinde de anlam kayması olmuş.)

Hanımeli (İkisinde de anlam kayması olmuş.)

2. Ses Değişikliği Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler:

İki sözcüğün, birleşme esnasında bir ses değişikliğine uğramasıyla oluşmuşlardır.

Örnek: Red+etmek = reddetmek (ses türemesiyle)

Zan+etmek = zannetmek (ses türemesiyle)

Al+vermek = alıvermek (ses türemesiyle)

Yap+bilmek = yapabilmek (ses türemesiyle)

Yaz+durmak = yazadurmak (ses türemesiyle)

Düş+yazmak = düşeyazmak (ses türemesiyle)

Kahve+altı = kahvaltı (ses düşmesiyle)

Ne+için = niçin (ses düşmesiyle)

Posta+hane = postane (ses düşmesiyle)

Cuma+ertesi = cumartesi (ses düşmesiyle)

Hasta+hane = hastane (ses düşmesiyle)

Seyir+etmek = seyretmek (ses düşmesiyle)

Sütlü+aş = sütlaç (ses değişmesiyle)

Güllü+aş = güllaç (ses değişmesiyle)

3. Sözcük Çeşidi Değişmesi Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler:

Tek başlarına eylem bildiren sözcüklerin (yani fiillerin) birleşerek, varlık adına dönüşmesiyle oluşmuş bileşik sözcüklerdir.

Örnek: Kaptıkaçtı (taşıt), biçerdöver (makine), gecekondu (ev)…

Bileşik Sözcüklerle İlgili Önemli Bilgiler:

Bazı yabancı kökenli yer isimlerini bileşik sözcük zannetmemek gerekir. Örneğin, “Ankara” kelimesini An + kara şeklinde parçalayamazsınız. “Anadolu” kelimesi de Ana + dolu değildir; “Anatolia” sözcüğünün değişikliğe uğramasıyla oluşmuştur.

Bileşik sözcükler de yapım eki alarak türeyebilirler.

Örnek: Dedikoducu, yağlıboyacı, özverili, ayakkabıcı