DURAK: Hece ölçüsü ile yazılan şiirlerde ölçü kalıpları içindeki durma yerleri.
Hece ölçüsü, bir şiirin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine dayanır. Bütün bir şiiri oluşturan dizelerin hece sayısına göre ad alır. Sözgelimi, sekiz heceli dizelerden kurulu bir şiirin ölçüsü "sekizli hece kalıbı" diye adlandırılır.
Hece şiirlerinde, sayı denkliğinden başka durak denkliği de aranır. "Durak", hece ölçüsüne uyum sağlayan bir çeşit ses kesimidir. Güzel bir şiirde, sözcük tam durak yerinde biter ve okuyana uygun bir nefes payı böylece verilmiş olur.
Duraklar hiçbir zaman sözcüğü bölmez; sözcük sonlarına gelir. Heceyle oluşturulan bütün şiirlerde durak aranacak diye bir kural da yoktur. Yani hece ölçüsüyle oluşturulmuş duraksız şiirlerimiz de vardır.
İslamiyet'ten önceki dönemlerde de kullandığımız hece ölçüsü, tamamen yerli ve milli ölçümüzdür. Halk edebiyatının temel ölçüsü olmasına rağmen gibi büyük Divan şairleri tarafından da kullanılmıştır. Eskiden bu ölçüye "parmak hesabı" veya "parmak ölçeği" denirdi.
Hece ölçüsünün Türk edebiyatında kullanılan başlıca kalıpları 5 ile 16 hece arasındadır. 5 heceden küçük kalıplarla yazılan ya da söylenen şiirler çok azdır.
rnekler:
Örnek-1
Gâh eserim / yeller gibi (4 + 4 =
Gâh tozarım / yollar gibi (4 + 4 =
Gâh akarım / seller gibi (4 + 4 =
Gel gör beni / aşk neyledi (4 + 4 =
(Yunus EMRE)
Yukarıdaki dörtlük, 8'li hece ölçüsü ile söylenmiştir ve 4 + 4 duraklıdır.
Örnek-2
Güzellerin bahçesinde/ açılan
(4 + 4 + 3 = 11)
Lale midir/ sümbül müdür/ gül müdür
(4 + 4 + 3 = 11)
Beyaz gerdanına/ İnip saçılan
(6 + 5 = 11)
Zülüf müdür/ kakül müdür/ tel midir
(4 + 4 + 3 = 11)
(Gevheri)
Yukarıdaki dörtlük, 11 'li hece ölçüsüyle söylenmiştir ve 4 + 4 + 3 duraklıdır.
Örnek-3
Bir sonbahar akşamı / sahillerdeyim
(7 + 5 = 12)
Gamlı bir heykel gibi / kayalarda ben
(7 + 5 = 12)
Dağınık saçlarımdan / pervasız esen
(7 + 5 = 12)
Rüzgârların elinde / kırık bir neyim
(7 + 5 = 12)
(Faruk Nafiz ÇAMLIBEL)
Yukarıdaki dörtlük, 12'li hece ölçüsüyle oluşturulmuştur ve 7 + 5 duraklıdır.
Örnek-4
Tutam yâr elinden tutam
Çıkam dağlara dağlara
Olam bir yaralı bülbül
Inem bağlara bağlara
(Anonim)
Yukarıdaki dörtlük, 8'li hece ölçüsü ile söylenmiştir ve duraksızdır.
UYARI:
Türk edebiyatının Arap ve Iran edebiyatlarının etkisine girmediği çağlarda Türkler yalnızca hece ölçüsünü kullanmışlardır. Bir başka deyişle hece ölçüsü, Türklerin şiirdeki ulusal şiir ölçüsüdür.
