Alternatif Radyo Yayıncılığı Ve Türkiye

ABD ve Kanada gibi yayıncılığın başından itibaren özel kurumlarca yapıldığı ülkeleri saymazsak, Avrupa kıtasında ve dünyanın diğer ülkelerinde özel ticari radyo ve televizyonculuğun da yolunu alternatif radyolar açmıştır. Ayrıca ulusal ölçekte yayın yapan devlet yayın kuruluşları da bu radyolarla rekabet edebilmek için yerel ve bölgesel istasyonlar kurmak zorunda kalmıştır.
Türkiye'de devlet tekelinin kaldırılmasından sonra yalnızca ticari yayıncılığın yapılmasına izin verilmiştir. Oysa dünyanın diğer ülkelerinde devlet yayıncılığı ve ticari yayıncılığın dışında üçüncü bir tür olan alternatif yayıncılığa ya da tecimsel olmayan yayın kuruluşlarına da yer verilmektedir.
Kimi zaman ABD'de PBS, Hollanda'da NOS, Almanya'da Açık Kanal gibi kurumlarla devlet kendi isteğiyle halkın program üretip yayıncılığa katılımını kendisi isterken, kimi zamanda Fransa, İtalya ve Belçika gibi ülkelerde devlet yayıncılığına karşı korsan olarak başlatılıp yasallık kazanan yayınlarla halkın geniş bölümü yayıncılığa katılmıştır. Üstelik bu ülkelerde devlet bu yayınları yasaklamak yerine, ekonomik olarak desteklemektedir. Vatandaşlarının radyo ve televizyonlarda kendi seslerini duyurup, eğitici, kültürel ve bilimsel işlev taşıyan yayınlar yapmasını her yönden teşvik etmektedir.
Türkiye'de 1992'ye kadar süren devlet tekeli yayıncılığı döneminde yalnızca resmi görüşün, hatta hükümetin görüşleri radyo ve televizyonda yer bulmuştur. Vatandaşın diğer ülkelerde olduğu gibi yayıncılığa katılımı bir yana, devlet tekeli vatandaşları yalnızca hükümetin görüşlerine uymaya çağırmıştır. Hükümetin görüşlerine ters düşen muhalif tüm düşünceler asla mikrofonlara çıkamamış, bir çok sanatçı ve yazar yasaklı oldukları için eserlerini topluma bu yolla ulaştıramamıştır. Gerek hükümet değişiklikleri ,gerekse de askeri darbelerde radyo ilk hedef olarak kabul edilerek ele geçirilmiştir. Bu değişikliklerde ise TRT çalışanları kıyıma uğratılmıştır.
Bu yüzden devlet tekelinin sürdüğü yıllardan demokratik ve çok sesli yayıncılık dönemi olarak asla söz edilemez. Özel radyoların devlet tekeline rağmen yayına geçmelerinden sonrada çok fazla bir değişiklik olmadığını görüyoruz.
3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkındaki Kanun gereği
radyo-TV'lerin sivil toplum örgütleriyle ilgisinin bulunamayacak oluşu nedeniyle, yalnızca ticari yayıncılık yapan radyo ve televizyonların kurulması sonucu doğmuştur. Ülkemizde gelişen ticari yayıncılık anlayışının genelde eğitsel ve kültürel bir işlev taşımadığını görebilmekteyiz. Bu anlamda hiçbir kamusal kaygı taşımayan radyolar özel radyoculuğa damgasını vurmuştur diyebiliriz. Çok az sayıda radyo bu durumun dışarısına çıkmayı başarabilmiştir.
Oysa Türkiye'de özel radyo yayıncılığını 1989 yılında ticari amaç taşımayan belediye radyoları başlatmıştı. Dönemin hükümeti yapılacak düzenlemede TRT dışında yalnızca belediye radyoları gibi ticari amaç taşımayan radyolara izin vermeyi düşünülmekteydi. Ne yazık ki bu olmadı.
1992 yılında İstanbul'da Kent FM'in yayına geçişiyle başlayan radyo furyasından günümüze değin 5000'i aşkın radyo kuruldu. Bu radyolar devlet tekeline rağmen yayına geçtiler, sonuçta yarattıkları kamuoyu baskısı sonucu 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkındaki Kanunun TBMM'de kabul edilmesini sağladılar. Türkiye genelinde radyo istasyonlarınca organize edilen "radyomu istiyorum" eylemi bu yasanın çıkmasına neden olmuştur.
Bugün radyo kanalları arasında gezinti yaptığımızda bir tek düzelik göze çarpmaktadır. Birbirine yakın yayın formatlarıyla yayın yapan radyo istasyonlarını ancak cıngıllarından ayırt edebiliyoruz. İstasyon kimliklerini ayırt etmek ise son derece güçleşiyor. İşte bu kakafoni yüzünden tecimsel kaygılardan uzak, devlet ve yerel yönetimlerin desteğini alan kültür ve eğitim işlevi taşıyan alternatif radyo istasyonlarına gereksinim duymaktayız. Bütün demokratik ülkelerde örnekleri gördüğümüz bu yayıncılık tarzının ülkemizde de olabilmesi için gereken yasal düzenlemelerinde yapılması gerekiyor.
Özel radyolar ise genellikle para kazanma amacını taşıyan ve iletişim sektörü ile uzaktan yakından ilgisi olmayan kişilerce kurulmuştur. 50 bine yakın insan bu radyolarda el yordamı ile radyoculuk yapmaya başlamıştır. Ne kadar düzeysiz olursa olsun yaptıkları programlar dinlenince de , yaptıkları işin tek doğru olduğuna inanan radyocular ortaya çıkmıştır. Egemen anlayış ise DJ'lik sistemi üzerine oturmuştur. Sabahtan akşama kadar popüler müzik ürünlerini dinleten bu radyolarda, sözden anlanan ise DJ'lerin saçma sapan konuşmaları olmuştur.
Ne yazık ki durum bundan ibarettir. İstisna olarak görülebilecek bir kaç radyoyu saymaz isek, geriye kalanlarında doğru dürüst bir programa rastlamak imkansızdır. Yerel radyolar dahi kuruluş amaçlarına ters düşerek bu tarz yayıncılık yapma anlayışına girmişlerdir. Biz yaptık oldu mantığı yanlıştır. Radyoculukla uğraşan insanların mesleki sorumluluk taşımaları gerekmektedir. Unutulmamalıdır ki yayın yaptıkları frekanslar dahi insanlığın ortak malıdır. Radyoyu belli bir sermaye yatırımı yapanlar kurmuş olabilir, ancak bu topluma karşı sorumluluğu yoktur anlamına gelmez. O yüzden radyo çalışanların mesleki kaygılar taşıyarak,yaptıkları işi ölçüp biçmeleri de gerekmektedir. Bu gün bu radyolarda çalışan insanların büyükçe bir bölümü DJ'liğe heveslenerek radyoculuğa başlamış insanlardır. Bu büyük topluluğun, yani çalışanların ne mesleki örgütlenmesi, ne sendikası, ne de iş güvencesi bulunmamaktadır. Buna rağmen radyo çalışanları mikrofonu insanların beğenilerini eğitmeye
yöneltmelidirler.
Yasaya rağmen az sayıda radyo farklı sayılabilecek tarzlarıyla yayın yapmaktadır. Bu radyolar iki grupta incelenebilir;
1- Sol eğilimli radyolar;
Oluşumları itibariyle ticari radyolar sayılsalar da, yayın politikaları nedeniyle alternatif radyo kimliğine en yakın radyolardır. Bu tarz radyolarda çeşitli meslek odalarının, sendikaların öğrencilerin ve etnik grupların program yaptıklarını görüyoruz. Gelir kaynakları genelde küçük esnaftan aldıkları reklamlara dayanan bu radyolarda, her türlü imkansızlığa rağmen toplumun geniş kesimlerinin sesini duyabiliyoruz.
Örneğin işçiler, memurlar ve insan hakları savunucuları yalnızca bu tarz radyolarda program yapabilmektedir. Bu tarz yayın yapan radyolarda DJ'ler bulunmamaktadır. Ama bir çok yazar,şair ve bilim adamı program yapmaktadır.
Aynı zamanda bu tür radyolar RTÜK tarafından en çok kapatılan radyo istasyonları olma
özelliğini de taşımaktadırlar. Bu cezaların neden bu radyolara bu kadar ağır uygulandığı
ise ayrı bir yazı konusudur.
2-Dini söylemli radyolar;
Ülkemizde ticari radyo gibi görünse de aslında dini içerikli yayın yapan ve cemaatler arası iletişim amacı taşıyan radyolarda bulunmaktadır. Bu radyolar da alternatif radyo olarak düşünülebilir. Ancak dini konular dışında ülkemizde olup biten diğer sorunlara değinmemeleri
nedeniyle tekseslilik yayınlarına hakimdir. Bu tarzda yayın yapan radyoların değişik düşüncelere yer vermeleri olanaklı görülmediği için, ajitasyon-propaganda radyoları olarak nitelendirmek daha doğru olur.
Dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi Türkiye'de de toplumun tüm katmanlarını iletişim sürecine katacak radyolara gereksinim bulunmaktadır. Peki alternatif yayıncılık anlayışının ülkemizde varolabilmesi için ne yapmalı sorusuna gelince;
Alternatif yayıncılığın yapılabilmesi için ya televizyonlarda ya da radyolarda çeşitli kamusal topluluklara yayın saatlerinin verilmesi , ya da dernekler,sendikalar, meslek odaları ve Üniversiteler gibi çeşitli toplumsal kurumların radyo ve televizyon istasyonları kurabilmeleri gerekmektedir. 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun'un 29. Maddesi ile sivil toplum kuruluşlarının ve üniversitelerin yayın yapmaları yasaklanınca, radyo ve televizyon yayıncılığı TRT'nin yanında yalnızca tecimsel yayıncılık yapmak üzere kurulan radyo ve televizyon istasyonlarına bırakılmıştır. Devlet kurumu olan TRT'yi bir kenara bırakırsak yerel,bölgesel ve ulusal çapta tüm yayınlar tecimsel kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu kuruluşlarında tek geliri reklam olduğu için, piyasa koşullarına uygun yayın yapmak durumundadırlar.
Kültürel ve eğitsel hiçbir işlev taşımayan yalnızca ticari kaygılarla yayın yapan radyo ve televizyon istasyonlarının yanında, mutlaka onlara alternatif yayınlar yapacak 29.Madde ile radyo ve televizyon istasyonu kurmaları yasaklanmış olan sivil toplum örgütleri ve kamusal kuruluşlarına yayıncılık yapma hakkının tanınması gerekmektedir. Daha çok vatandaşın, örgütlü bir şekilde katıldıkları çoğulcu bir iletişim ortamında hem değişik düşüncelerin iletişim ortamına aktarılma süreci hızlanacak, hem de medya'ya olan güvensizlik azalacaktır.
Türkiye'nin ekonomik ve toplumsal yapısı düşünüldüğünde ticari yayıncılık kuruluşlarının da kendi açılarından haklı oldukları gerçeğini de unutmamak gerekir. Özel yayıncılığın başladığı ABD'de işte bu kaygılar sonucu, PBS kurulmuş ve kamusal yayıncılık yapmak isteyenlere devlet desteği verilmiştir. Pratikte bizim yaşadığımız sıkıntıları yayıncılığı ilk başından itibaren özel kuruluşların yürüttüğü ABD'de yaşamıştır. Çözüm olarak alternatif yayın kuruluşlarının kurulmasına karar verilmiştir.
Üniversitelerin uygulama amaçlı olarak bile yayıncılık yapamadığı bir yayın ortamında
ilk önce tartışılması gereken konu bence 3984 sayılı yasanın 29.maddesinin 1.fıkrası olmalıdır. Yapılacak düzenlemeye mutlaka tecimsel yayıncılık yapmayacak yayın kuruluşlarının durumlarının düzenlenmesi eklenmelidir. Bu değişiklik Türkiye radyoculuğa yeni bir soluk kazandıracaktır.