Ahmed Midhat Efendi’nin Vah’ı...

Nicedir yapılması gerekeni Sel Yayıncılık yapıyor nihayet : Hace-i Evvel’in, Ahmed Midhat Efendi’nin eserlerini yeniden yayımlıyor. Daha önce, Müşahedat, Çengi, Felatun Beyle Rakım Efendi gibi birçok eseri yalınlaştırılarak okura ulaşmıştı.
Cemil Meriç’in belirlemesi (“bizim için Hace-i Evvel ve Ahir” demişti…) bizim kuşağımız için de geçerli mi, emin değilim; lakin Üstad’ların İlki, İlk Hoca’mız, (modern) anlatı kılavuzumuz Ahmed Midhat Efendi’nin bu ilginç ‘roman’ı, Vah’ı, bize hem ah hem vah dedirtecek türden. Sunumunda özetlenmiş aslında Vah’ta “Osmanlının Batılılaşma sevdasıyla birlikte ortaya çıkan toplumsal değişime parmak basan Ahmed Midhat Efendi, hikayesinin kurgusunu son derece kıvrak ve renkli motiflerle örmüş. Aşk, iftira, felsefe, ihanet, fedakârlık, şantaj ve ölüm kokan bu eser, ahlaki dejenerasyon ile önyargılara dayalı sosyal çevre baskısının fertler üzerinde gösterdiği yıkım gücünü eleştirmesi açısından olduğu kadar, döneminin İstanbul gerçeklerini tüm çıplaklığıyla ortaya koyuyor olması bakımından da oldukça önemli.”

Türk modernleşmesinin kırılma noktasında

Emrah Arlıhan, güç ve tartışmalı işin (sadeleştirme) üstesinden gelebilmiş, Ahmed Midhat Efendi’nin o selis, akıcı, sohbet üslubundaki anlatımını korumayı başarmış. Bu tabii, edebiyat bilimcileri açısından netameli bir iş ama, ‘popülist’ diye nitelenen bir yazarın romanının ‘genel okur’a seslenir bir hale getirilmesi bir yayıncılık inisiyatifi olarak anlaşılması gereken bir çaba. Vah, bize yirmi beşin üzerinde roman bırakmış olan Ahmed Midhat Efendi’nin 1882 yılında neşredilmiş kitabı.

Ahmed Midhat Efendi, Türk modernleşmesinin ifade yerindeyse kırılma anına tesadüf eden bir takımyıldızı gibidir.

Botanikten astronomiye, belagatten İhtilal-i Kebir’e, aşktan hikmete fikir serdetmediği, makale ve kitap kaleme almadığı bir alan kalmamıştır. İçerik ve biçim açısından da çabaları, onu ‘tek kişilik bir ordu’ kılar. Sultan Abdülhamid’in buyruğu üzerine, şehzadelerin okuması için Kelile ve Dimne’yi İbn Mukaffa çevirisinden Osmanlı Türkçesine aktaran da odur, Fatma Aliye hanım gibi bir öncünün zihnine cüretkar fikirler sokan da. Bir yandan Dekadanlar’la gerçek anlamda avangard olamamış Servet-i Fünun’culara veryansın eder, bir yandan da Darü’l-Fünun’da felsefe ve dinler tarihi dersleri verir.

Muharriri, musahhihi, mürettipi, hatta müvezzii olduğu gazetesinde farklı adlarla onlarca makale, tefrika, fıkra kaleme alır. Tefrika romanında ‘sarik’ (hırsız) tam evi soymak üzere pencereden girerken, bakarsınız Ahmed Midhat Efendi olay örgüsünü boş vermiş, hırsızın girdiği pencerenin pervazının yapıldığı ağaca ilişkin ‘ansiklopedik’ bilgiler veriyor. Tefrikanın tiryakisi okurlar üç gün boyunca içeri giremeyen hırsızın bir an evvel girmesi için matbaasının önünde nümayiş yaparlar. Vah, onun, Hasan Mellah, Hüseyin Fellah veya Müşahedat’tan farklı, aslında hemen bütün romanlarından ayrıksı, son derece cüretkar, dili açısından ‘serbest çağrışım’ yönteminin ilk işaretlerini verir biçimde, içeriği bakımından son derece şaşırtıcı, toplumsal çözülmenin çarpıcı bir teşrihi denebilecek ve yer yer natüralizme yaklaşan bir gerçekçiliğe yönelmiş romanıdır. Birçok anlatısındaki kurgusal savrukluk ve özensizlik Vah’ta görülmez; roman son derece başarılı biçimde çatılmış ‘dramatik’ bir yapıya sahiptir. Olaylar örgüsü ve ‘karakter’leri bakımından Vah, geleneksel anlatıdan, ‘akılcı roman’a da geçişin tipik örneklerindendir. Ahmed Midhat Efendi, böylesi öncü eserleri bakımından ‘hace-i evvel’dir. Edebiyat, ruhbilim, dil, tarih, medeniyet, halkbilimi ve daha birçok alanda onlarca esere imza atmış olan, bu merakı ve ilgileri çeşitli, çabaları çok yönlü, deneysel çalışmaları mebzul olan ‘münevver’in günümüz okuru açısından önemi, modernleşme maceramızın, gelenekte beliren çatlağın ve giderek kırılmanın adeta sosyal tarihini bize sunmuş olmasıdır.

Ahmed Midhat Efendi’nin değeri

Edebiyatın bir gelenek, bir süreklilik sorunu olduğunu düşünenler açısından Ahmed Midhat Efendi’nin ayrı bir değeri olmalıdır. Zira gelenek-modernlik sorunsalının tam da odağında yer alır. Bu yönüyle ne alim ne münevver ya da hem alim hem münevverdir. Batı medeniyeti ile ilk ilişkilerin gerilimli, dolayısıyla zengin verimlerini yazar olarak en çok onda görebiliriz. Ahmed Midhat Efendi sadece, Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim’i değil, Refik Halid ve Kemal Tahir’i de, Oğuz Atay ve Sevgi Soysal’ı da beslemiştir. Bu birebir etkilenmeden çok, ‘modern geleneğe’ yaptığı katkının sonucudur. Bediüzzaman, sanki, ‘kitabım hayattır’ sözünü onun için söylemiştir.

Mısır Çarşısı’ndaki ustaların edebinden geçerek okur yazar olan, Fransızcayı keza bir esnaftan öğrenen, kendi kendini ‘yetiştiren’ bu anadan doğma yazar, iki yüzden fazla kitabı okuduklarından çok yaşadıklarından istihraç etmiştir. “Sulfatoyu bile çocuğa, şekere bulayarak yedirirler. Halka da bilgiyi öyle vereceksin!” sözü, onun sırrını ele verir. Bunu en doğru keşfetmiş olan Tanpınar da, onun için, “bütün ömrünce öğretmek için öğrenecektir” diyerek bu sırrı deşifre eder. Hüseyin Çelik’in belirlemesi de yerindedir : “Midhat Efendi için, ‘Hangi alanlarda dolaşmış, yazmış çizmiş?’ sorusunu sormaktansa, ‘Hangi alanlarda yazmamış?’ sorusunu sormak cevabı daha da kolaylaştırır.” Ahmed Midhat Efendi’nin Vah’ı, bir koltukta pek çok karpuzu kırıp dökmeksizin taşıyabildiğinin bir belirtisi olarak okunabilir. ‘Latif rivayetler’ anlatan müellif, bu eseriyle o çok sevdiği Beşir Fuad’ın zihnindeki parçalanmanın peşindedir. Gönlü her ne kadar Rakım Efendi’den yana olsa da, Ahmed Midhat, bir yönüyle Avrupada Cevelan eden bir Monte Kristo, intihar imkanları kapalı (Platonik-Felatun) bir Beşir Fuad, modernleşme krizine Vah dedirten bir Osmanlı, Batılıların Doğu’yu bir tablo gibi seyretmelerinin farkında bir oksidantalism yolcusudur.

Batı’nın maddî, Doğu’nun manevî mirası

Kendisi için yıllar sonra, “Çok çalışkandı. Çağdaşları kendine ‘kırk beygirlik yazı makinesi’ derdi. İyi niyetliydi. 19. yüzyılın ikinci yarısındaki Batı geleneklerine uymuş, içinde yaşadığı sosyal çevrenin imkanlarını bilime zorlayarak bilimden yana olmuştur. Her ne öğrendiyse sıcağı sıcağına Türkçeye aktarıp okurlarına yetiştirmeye çalıştı. Bu yüzden öğrendiklerini pişirmeye, yeni bir düzenle yerleştirmeye vakit bulamadı. Zaten böyle bir kaygısı da yoktu.” diyecek olan Kemal Tahir’in de çorbasında tuzu olan Hace-i Evvel hakkında Cemil Meriç’in, ‘Batı’nın tanıtıcısı olduğu halde Doğulu kalabilen tek müstağrib olduğu’ yorumunun en ilginç tanığı Vah’tır. Vah’ı günümüz okuruna sunan Sel Yayıncılık, yazarın diğer kitaplarını da yayımlayacak gibi görünüyor. Bu çabanın, ‘her iki medeniyetin maddi ve manevi yönleri vardır. Doğu medeniyeti ferdi ve içtimai ahlak üzerine çok eğilmiş, buna mukabil maddi terakkiyi ihmal etmiştir. Batı ise maddede inanılmaz derecede tekamül göstermiş, fakat ahlaken gittikçe çökmüştür. Şu halde müstakbel medeniyet, Batının maddi, Doğunun manevi terakkisine dayanacaktır’ diye düşünen Ahmed Midhat Efendi’nin meramının (sorunlu yönleri olsa da) doğru anlaşılmasına hizmet edeceği açıktır.